Omylność wiedzy

RpwIUHZ26YKyx1

Zdjęcie przedstawia portret starszego mężczyzny. Mężczyzna jest łysiejący. Jego uszy są duże, nieznacznie odstające od głowy. Mężczyzna ma wysokie czoło i wydatny nos. Na jego twarzy widoczne są zmarszczki.

Karl Raimund Popper był jednym z najbardziej znanych i wpływowych filozofów XX wieku. Głównym zagadnieniem, któremu poświęcił swoją pracę, była kwestia tego, w jaki sposób rozwija się nasza wiedza o świecie. Można więc powiedzieć, że zajmował się przede wszystkim epistemologią czyli nauką o ludzkim poznaniu. Popper zastanawiał się jednak nie tylko nad tym, jak ludzie zdobywają wiedzę, ale również jakie konsekwencje wynikają z tej wiedzy. Stąd też wzięło się jego zainteresowanie filozofią polityki.

Jednym z głównych problemów w filozofii nauki jest kwestia demarkacji, czyli odróżnienia tego, co jest, a co nie jest naukowe. Należy odnaleźć kryterium, które w sposób obiektywny pozwoli oddzielić rzetelną naukę od pseudonauki. Jedną z odpowiedzi na ten problem jest pogląd, który mówi, że nauką jest tylko to, co jest oparte na empirycznie sprawdzalnych (weryfikowalnychweryfikacjaweryfikowalnych) faktach. Taką wizję nauki postulowali pozytywiści.

Dla Karla Poppera takie kryterium było niewystarczające. Zaproponował on, by za teorię naukową uznawać jedynie taką, którą da się potencjalnie sfalsyfikowaćfalsyfikacjasfalsyfikować. Polegać to ma na tym, by móc zaproponować eksperyment, którego wynik mógłby wykazać, że dana teoria jest fałszywa. Na przykład: teoria ewolucji jest naukowa, gdyż można sobie wyobrazić eksperyment, który by ją zakwestionował.

R1BgR5DhQb8L2

Zdjęcie przedstawia szkielet dziobaka. To zwierzę o podłużnym ciele z dużą czaszką zakończoną dziobem.

Nie oznacza to oczywiście, że dana teoria musi zostać podważona. Dobra teoria jest bowiem poparta przez fakty. Musi istnieć jednak możliwość jej unieważnienia. Jeżeli nie ma takiej możliwości, by dany pogląd jakkolwiek sfalsyfikować, to należy – zdaniem Poppera – uznać go za nienaukowy. Z tego powodu filozofia Poppera jest nazywana falsyfikacjonizmemfalsyfikacjonizmfalsyfikacjonizmem.

Pogląd Poppera wiąże się z przekonaniem, że wiedza ludzka jest omylna. Historia nauki pokazuje, że ludzie mylili się i teorie niedoskonałe zastępowali lepszymi – bliższymi prawdzie i lepiej objaśniającymi świat. Falsyfikowanie to jedna z podstaw pracy naukowej. Przesłanie Poppera brzmi więc tak: jeżeli ktoś twierdzi, że jego teoria jest niepodważalna i że nie może istnieć lepsza, to powinien być to dla nas wyraźny sygnał, by takiej osobie nie ufać.

Historycyzm

Poglądy dotyczące filozofii nauki Popper przenosił na zagadnienia związane z badaniem historii. Pytanie o sens dziejów może przybrać formę pytania o istnienie celu historii. Niektórzy myśliciele twierdzili, że wszystkie wydarzenia ostatecznie prowadzą w jakimś kierunku. Dzieje nie są zatem przypadkowe, są uporządkowane, posiadają – jak by powiedział Arystoteles – przyczynę celową. Odpowiadając na pytanie o sens historii, można również twierdzić, że historia rządzi się jakimiś prawami. Oznacza to, że istnieją jakieś obiektywne prawidłowości, zgodnie z którymi muszą potoczyć się losy. Jest to analogia do praw przyrody, takich jak przykładowo prawo powszechnego ciążenia, które mówi, że para ciał zawsze zachowuje się w określony sposób. I tak jak prawa przyrody pozwalają nam przewidzieć przyszłe zdarzenia (jabłko zawsze spadnie na ziemię), tak prawa historii miałyby pozwolić nam przewidzieć przyszłość – czyli określić, jak potoczą się ludzkie losy.

Wiarę w nieuchronność praw historii nazywa Popper historycyzmemhistorycyzmhistorycyzmem. Jak można się domyślić, dla austriackiego filozofa historycyzm nie jest poglądem naukowym. Jest tak – mówiąc ogólnie – dlatego, że jest on właśnie niefalsyfikowalny. Historycyzm nie wykazuje możliwości obalenia jego założeń. Każde wydarzenie w historii dzieje się, ponieważ musi się dziać zgodnie z koniecznością dziejową. Nie są możliwe wydarzenia, których pojawienie się zakwestionowałoby filozofię historycyzmu.

Filozofami, których szczególnie Popper oskarża o historycyzm są Platon, Hegel i Marks. To ich wizja społeczeństwa i jego dziejów jako procesu, który nieubłaganie podąża w określonym kierunku, została przez Poppera poddana krytyce.

RXFZIKYC2OAUc

Zdjęcie przedstawia rzeźbę starszego mężczyzny. To Platon. Mężczyzna jest dobrze zbudowany. Ma gęste włosy i długą brodę. Mężczyzna ubrany jest w himation, obszerną płachtę materiału, spiętą na lewym ramieniu. Rzeźba Platona umieszczona jest w niszy dużego budynku.

Popper poddaje krytyce historycyzm również na innym polu. Według niego historycyzm zakłada, że wtedy tylko można pozostać racjonalnym w polityce, kiedy zna się przyszły bieg historii, a znają go nieliczni. To oni mają za zadanie narzucić zgodne ze znaną im (tylko im) prawdą rozwiązania polityczno‑społeczne. Te rozwiązania – ze względu na ich nieegalitarny charakter – są opresyjne. Mają charakter totalitarnytotalitaryzmtotalitarny, ponieważ w trud ich wprowadzenia zaangażowani są tylko nieliczni, reszcie zaś uniemożliwia się wywarcie wpływu na kształt porządku polityczno‑społecznego. Popper podkreśla jednak, że to ludzie są odpowiedzialni za tworzenie porządku społecznego, w którym żyją. To oni również tworzą systemy opresyjne, a nie los, któremu podporządkowanie się miałoby być – zdaniem Poppera – antydemokratyczne i którego urzeczywistnieniu sprzyjają owi nieliczni. Popper wyraża w ten sposób swój szacunek do ludzkiej woli, przynależnej każdemu uczestnikowi życia politycznego, wyraża zaś dezaprobatę dla ideologii (w tym historycyzmu), które zaprzeczają, że ludzie są wolni i sami mogą kształtować porządek polityczno‑społeczny.

Społeczeństwo otwarte

Rozważania o historii prowadzą Poppera do charakterystyki społeczeństwa. Wprowadza on rozróżnienie na społeczeństwo otwarte i społeczeństwo zamknięte. Różnica między tymi dwoma typami społeczeństw dotyczy tego, w jaki sposób następuje w nim zmiana elit politycznych. W społeczeństwie otwartym następuje to w sposób pokojowy, poprzez wybory. W społeczeństwie zamkniętym zmiana ta następuje zazwyczaj poprzez rewolucję lub zamach stanu. Otwartość społeczeństwa polega zatem na tym, że dopuszcza ono możliwość prowadzenia różnych wizji politycznych. Można powiedzieć, że jest – podobnie jak porządna teoria naukowa – falsyfikowalne. Społeczeństwo takie otwarte jest na krytykę władzy i swobodną dyskusję na temat prowadzonej polityki.

Przeciwieństwem takiego stanu jest społeczeństwo zamknięte, czyli takie, w którym wolność jest mocno ograniczona. Jest to społeczeństwo totalitarne, czyli rodzaj rządów, w którym państwo sprawuje pełną kontrolę nad każdym aspektem życia człowieka. W takim społeczeństwie nie jest możliwa ani pluralistyczna debata, ani istnienie alternatywnych wizji polityki.

Słownik