Przeczytaj
Podstawy sporu tiary i korony
W średniowieczu powszechnie i bezdyskusyjnie uznawano nadrzędność religijnej sfery życia nad wszystkimi innymi. Wydawałoby się więc, że to duchowni powinni kreować kształt życia społecznego. Tymczasem Kościół jako instytucja przejął zasady funkcjonowania i feudalną strukturę od władzy świeckiej. Zarazem od koronacji Karola Wielkiego na cesarza w 800 r. w zachodniej części świata chrześcijańskiego obok papiestwa pojawił się drugi ponadnarodowy ośrodek władzy.
Pomiędzy funkcją cesarza a papieża istniało wiele punktów wspólnych. Obaj czuli się odpowiedzialni za los całej społeczności chrześcijańskiej i niedługo zaczęło dochodzić między nimi do konfliktów. Z jednej strony za najważniejsze w życiu człowieka uznawano zadania wyznaczone przez religię, a za najwyższą prawdę – tę, którą objawiono w świętych tekstach, regulujących także świeckie obszary życia. Z drugiej – władcy świeccy dysponowali rozbudowanym aparatem administracyjnym i możliwościami przymusu, które pozwalały egzekwować od poddanych posłuszeństwo według zasad ustalanych przez władcę według własnego interesu.
Kościół sankcjonował feudalizm...
Po upadku cesarstwa zachodnio‑rzymskiego doktryny teologiczne i struktura kościoła katolickiego dopiero się krystalizowały. Jedną z kwestii w której papież musiał zająć stanowisko była relacja jego urzędu do władzy świeckiej. Papież Gelazy I (492‑498) sformułował doktrynę, która od jego imienia została nazwana gelazjanizmem. Zakładała ona, iż światem rządzą dwie zasady: autorytet biskupów i władza monarchy. Są one od siebie rozdzielne, jednak ta pierwsza jest istotniejsza, ponieważ duchowni są odpowiedzialni przed Bogiem za postępowanie władcy.
Średniowieczny kościół, jako część systemu feudalnegosystemu feudalnego był autentyczną potęgą z własnym zapleczem materialnym, aparatem administracyjnym, wpływami politycznymi i dominującą rolą w dziedzinie oświaty, nauki i kultury. Hierarchowie podkreślali kruchość i przejściowość państwa ziemskiego oraz jego podległość władzy duchownej, która tu na ziemi reprezentuje boski absolut. Biskupi głosili, że: dom boży tworzą ci, którzy się modlą, ci, którzy wojują i ci, którzy pracują
. Nierówność prawna i majątkowa poszczególnych ludzi była według nich zdeterminowana wolą bożą.
...a władca reprezentował Chrystusa
Przeciwko politycznej dominacji Kościoła występowały kolejne cesarstwa: bizantyjskie, frankońskie, a potem rzymskie narodu niemieckiego. Jednak mimo różnic interesów feudałów świeckich i duchownych nigdy w okresie średniowiecza nie zakwestionowano prymatu chrześcijaństwa. Oparcie rządów na autorytecie Kościoła było bardzo ważne dla wszystkich średniowiecznych władców europejskich. Karol Wielki koronowany na cesarza w Rzymie był przyjacielem papiestwa i traktował tę instytucję z szacunkiem. Uznawał się jednak nie tylko za obrońce religii, ale i zwierzchnika Kościoła. Mianował i odwoływał biskupów. Odnowienie cesarstwa zachodniego przez Ottona I w 962 r. jeszcze wzmocniło władzę świecką. Otton I jako cesarz uzyskał realny wpływ na wybór papieży. Na zachodzie Europy zaczęła się wówczas epoka znana jako uniwersalizm cesarskiuniwersalizm cesarski.
W cesarstwie bizantyjskim jeszcze wcześniej, bo w VI w., powstała doktryna imperialna, tzw. cezaropapizmcezaropapizm, łącząca tradycje imperium rzymskiego z religią chrześcijańską. Cesarz był w tym systemie nie tylko władcą absolutnym, ale i namiestnikiem bożym. Jako współrządzący z Bogiem zasiadał na dwuosobowym tronie. Obok niego miał być na nim obecny sam Chrystus, oczywiście niewidoczny dla zwykłych śmiertelników. Cesarza uznawano też za głowę Kościoła. Ten absolutny prymat władzy cesarskiej utrzymał się aż do XV w., gdy turecki podbój położył kres cesarstwu bizantyjskiemu.
Wzrost znaczenia papiestwa
W zachodnim Kościele znaczenie papieża – najwyższego przywódcy religijnego – rosło jednak z każdym stuleciem, aż w XI w. ukształtowała się idea uniwersalizmu papieskiegouniwersalizmu papieskiego. Jej twórcą był brat Hildebrand, nie do końca formalnie ogłoszony papieżem. Jako Grzegorz VII postanowił scentralizować kościół i wyzwolić go spod dyktatu świeckich władców. Publicznie zachęcał do „połączenia w jedności i zgodzie papiestwa z cesarstwem”, porównując te dwie siły do dwojga oczu prowadzących istotę ludzką. Jednak równocześnie dla mniejszego grona w dokumencie Dictatus PapaeDictatus Papae z 1075 r. zajął stanowisko zupełnie odmienne. Grzegorz VII określił państwo świeckie jako twór zrodzony z podszeptów szatana: pychy i żądzy panowania. Takie państwo miało rację bytu wyłącznie wtedy, gdy realizowało zasady sprawiedliwości bożej. Państwo, które nie zostało pobłogosławione przez Kościół, nie było, zdaniem Grzegorza VII, miłe Bogu. Natomiast jedynym władcą uniwersalnym mógł być papież jako namiestnik Boga na Ziemi i głowa wszystkich panujących władców. W tej doktrynie papież był najwyższym sędzią, odpowiadał jedynie przed Bogiem, mógł usuwać władców z tronu, a lud zwalniać z obowiązku posłuszeństwa wobec nich, jeśli Kościół uznał, że władcy postępują niegodziwie.
Tylko on sam [papież] może biskupów składać z godności lub do nich przywracać. Natomiast punkt XII dotyczył istoty sporu o inwestyturę:
Jemu wolno władcami rozporządzać, a więc i cesarzy z tronu składać.
Spór o inwestyturęSpór o inwestyturę nie miał wyłącznie charakteru ideowego i abstrakcyjnego, doszło do otwartej konfrontacji. W 1076 cesarz Henryk IV w odpowiedzi na groźbę klątwy ogłosił detronizację papieża. Grzegorz VII jeszcze w tym samym roku zareagował ekskomuniką cesarza, oznaczała ona wyjęcie wszystkich jego poddanych spod posłuszeństwa cesarzowi. Ekskomunikowany władca, przeciwko któremu wystąpiła opozycja w Niemczech, w 1077 r. wyruszył do Italii i przez trzy dni stał boso w worze pokutnym pod zamkiem w Canossie, gdzie przebywał papież.
Grzegorz VII cofnął ekskomunikę, a cesarz przystąpił do kontruderzenia, doprowadzając do wyboru na antypapieża Klemensa III. Następnie rozpoczął zbrojną wyprawę przeciw papieżowi. Jego wojska wkroczyły do Rzymu w 1084 r., gdzie Henryk IV doprowadził do wyboru Klemensa III i swojej koronacji. Obalony papież został jednak wsparty przez sycylijskich Normanów, a cesarz zmuszony do odwrotu. Konflikt związany bezpośrednio ze sporem o inwestyturę zakończył się ugodą w 1122 r. na konkordacie w Wormacji pomiędzy papieżem Kalikstem II a cesarzem Henrykiem V. Kompromisowe porozumienie stanowiło, że cesarz zrzeka się inwestytury świeckiej duchowieństwa, nadaje im jednak majątki jako swoim lennikom. Postanowienia konkordatu zostały potwierdzone rok później na I soborze laterańskim. Papieżem podczas I soboru laterańskiego był Innocenty III – zwolennik uniwersalizmu papieskiego.
Nie był to jednak koniec konfliktów papiestwa z cesarstwem, przedłużeniem tych sporów były wojny gwelfów i gibelinów w XII i XIII w. w Italii. Gwelfowie i gibelinowie byli włoskimi stronnictwami politycznymi, aktywnymi szczególnie w okresie walk Fryderyka II Hohenstaufa z papiestwem. Ci pierwsi popierali Państwo Kościelne przeciwko Świętemu Cesarstwu Rzymskiemu, których wpływów próbowali się pozbyć w XIII w. z Italii. Drugie stronnictwo wspierało siły cesarza. Gwelfowie ostatecznie pokonali gibelinów w 1289 r. w bitwie pod Campaldino.
Papiestwo nie zdołało wdrożyć zasady wikariatu, zgodnie z którą po śmierci cesarza władza miałaby wracać do papieża, by ten przekazał ją kolejnemu cesarzowi. Cesarstwo ostatecznie zrzekło się inwestytury, czyli bezwarunkowego wpływu na obsadzanie urzędów kościelnych. Faktycznie jednak władcy niektórych krajów, na przykład królowie Francji, odzyskali z czasem tę możliwość i przez następne stulecia wpływali na obsadzanie wyższych stanowisk kościelnych. Wcześniej jednak to właśnie we Francji rozegrał się ostatni akt średniowiecznej walki o wpływy władzy świeckiej i kościelnej. Dominacja papiestwa przyjęła wtedy skrajną formę nazywaną hierokratyzmemhierokratyzmem.
W drugiej połowie XIII w. papieże zaczęli głosić, że mogą wykonywać władzę świecką bezpośrednio – z pominięciem organów państwowych. Papież Bonifacy VIII w sporze z królem Francji Filipem IV Pięknym uznał za dogmat wiary to, że skoro jest papieżem, jest też jednocześnie cesarzem. Wojna domowa na terenie państwa papieskiego pomogła francuskiemu władcy wygrać w tym konflikcie. Filip, który przeżył papieża, kazał wykopać w 1303 r. jego zwłoki i spalić na stosie za herezję. Filip Piękny zadbał też o trwałe osłabienie papiestwa. Następni po Bonifacym VIII papieże rezydowali już w zależnym od Francji Awinionie.
Krucjaty – święte wojny kościoła
Jednym z efektów rywalizacji władzy świeckiej i duchownej był inspirowany przez Stolicę Apostolską ruch krucjat. Po śmierci Grzegorza VII papiestwo, będące u szczytu potęgi, przedstawiało wiernym krucjaty jako podejmowane z boskiej inspiracji urzeczywistnienie biblijnej wędrówki do Ziemi Obiecanej.
Krucjaty były dowodem politycznej potęgi papiestwa i sukcesu doktryny uniwersalizmu papieskiego. Organizując pierwszą krucjatę, Kościół posłużył się legendą o Konstantynie Wielkim i jego wizji krzyża jako znaku gwarantującego zwycięstwo w walce z wrogami („pod tym znakiem zwyciężysz”). Ogłoszono też, że śmierć krzyżowca z ręki poganina automatycznie zapewnia poległemu zbawienie.
Koncepcja wojny świętej ukształtowała się w Europie nieco wcześniej, bo w czasie wojen z Arabami na Półwyspie Iberyjskim. Apel skierowany w 1063 r. do wszystkich narodów chrześcijańskich przez papieża Aleksandra II w sprawie udzielenia pomocy Hiszpanom uważany jest za narodziny idei wojny świętej, czyli krucjaty. Papiestwo uświęcało w nim walkę z niewiernymi, uznając zarazem, że ziemie wyzwolone spod jarzma saraceńskiego są własnością papieską, która zostanie nadana w lenno zwycięskim i zasłużonym chrześcijanom.
Osiągnięcia krucjaty hiszpańskiej natchnęły papiestwo do zastosowania tej samej metody politycznej w walce z wyznawcami islamu na innych terenach. Kiedy Bliski Wschód był kontrolowany przez Arabów, chrześcijańscy pielgrzymi przez kilkaset lat nie napotykali w Ziemi Świętej żadnych przeszkód. Problemy zaczęły się, gdy Palestynę w 1072 r. podporządkowali sobie Turcy z dynastii seldżuckiej. Nowi władcy nie tylko czynili trudności pielgrzymom z Europy, ale także uciskali miejscową mniejszość chrześcijańską. Gdy Turcy dotarli nad cieśninę Bosfor, cesarz bizantyjski Aleksy Komnen (1081‑1118) zwrócił się o pomoc do różnych władców Zachodu. Chodziło mu o wsparcie cenionych w Bizancjum zachodnich wojsk zaciężnych w walce z Turkami. Zachodni Kościół był pochłonięty walką o inwestyturę. Z chwilą przechylenia się zwycięstwa we Włoszech na rzecz papieża w głowie Urbana II zrodził się pomysł zorganizowania krucjaty, której celem miało być nie tyle ratowanie Bizancjum, co wyparcie Turków z Ziemi Świętej, a więc stworzenie sytuacji analogicznej jak na odbitym Półwyspie Iberyjskim.
Innym powodem popularności idei krucjat było przeludnienie wsi na zachodzie Europy. Na wezwanie papieża i kaznodziejów chłopi wybierali się do Palestyny wraz z żonami i dziećmi przekonani, że znajdą tam raj na ziemi wolny od feudalnych nierówności. Z kolei feudałowie byli zainteresowani podbijaniem nowych ziem, które pozwoliłyby wyposażyć w lenna ich młodszych potomków, dla których brakowało dziedzictwa w Europie.
Pierwsza krucjata, tzw. chłopska zorganizowana w 1096 r. pod wpływem przemówienia papieża Urbana II, zakończyła się całkowitą klęską i śmiercią większości jej uczestników. Dopiero pierwsza wyprawa rycerska zdobyła Jerozolimę trzy lata później. Upadek ostatniej twierdzy chrześcijańskiego Królestwa Jerozolimy w 1292 r. poprzedziło jeszcze sześć kolejnych krucjat. W czasie 200 lat obecności krzyżowców w Palestynie Jerozolima przechodziła z rąk do rąk: odbijano ją zbrojnie, odzyskiwano w wyniku układów i negocjacji, ale ostatecznie krzyżowcy nie byli w stanie kontrolować ziem, na których większość mieszkańców wyznawała islam.
Krucjaty nie tylko przyczyniły się do wzrostu potęgi papiestwa i śmierci setek tysięcy ludzi. Miały tak wielorakie i różnorodne konsekwencję, że odmieniły kontynent europejski na zawsze. Z czasem oprócz wypraw przeciwko muzułmanom, organizowano święte wojny przeciwko poganom w basenie Morza Bałtyckiego: w Prusach, na Litwie, Żmudzi, w Finlandii. Ale chrześcijańskie rycerstwo występowało również przeciwko europejskim heretykom: albigensomalbigensom, hustytomhustytom, waldensomwaldensom, a nawet – w XIII w. – przeciwko zbuntowanym wobec lokalnych władz katolikom w Niemczech i na Sycylii.
Zaciętość średniowiecznych świętych wojen była tak wielka, że sam termin krucjata nabrał nowego znaczenia. Do dziś określa tak nie tylko średniowieczną wojnę z muzułmanami, ale każdą walkę ideologiczną czy realną, prowadzoną z fanatyzmem, z totalnym odhumanizowaniem wroga, bez liczenia się ze stratami i bez zważania na konsekwencje.
Wysłuchaj audiobooka. Wyjaśnij, do kogo zwraca się papież i w jaki sposób uzasadnia konieczność zorganizowania krucjaty?
Zapoznaj się z treścią audiobooka. Wyjaśnij, do kogo zwraca się papież i w jaki sposób uzasadnia konieczność zorganizowania krucjaty?
Wyjaśnij, jaki odzew wśród rycerstwa i chrześcijańskich władców zyskało to wystąpienie?
Najważniejsze wydarzenia
Najważniejsze postacie
Słownik
inaczej katarzy, wyznawcy ruchu religijnego istniejącego w XI–XIII w. na południu Francji i w północnych Włoszech; atakowali ustrój feudalny i papiestwo, nie uznawali hierarchii kościelnej, składania przysięg, służby w wojsku, oddawania czci krzyżowi i idei czyśćca. Praktykowali dobrowolne ubóstwo.
doktryna polityczna nazywana także cezaryzmem; w cesarstwie bizantyjskim stawiała cesarza na równi z apostołami, wyżej w hierarchii niż radę pięciu patriarchów kościoła. W tym systemie Kościół był włączony w struktury państwa jako jeden z instrumentów sprawowania władzy.
dokument zawierający 27 tez, których autorstwo jest przypisywane papieżowi Grzegorzowi VII. Został sformułowany w roku 1075 jako odręczna notatka, nie przeznaczona do publikacji
skrajna forma poglądu, według którego papież miał nie tylko pełnię władzy duchowej, ale też permanentne zwierzchnictwo nad władzami i instytucjami świeckimi. W tej doktrynie władca nie rządził, ale raczej administrował z nadania Kościoła.
ruch religijny i polityczny stworzony pod wpływem nauk praskiego intelektualisty Jana Husa; spalenie Husa na stosie podczas soboru w Konstancji w 1415 r., mimo udzielonych mu gwarancji bezpieczeństwa, zapoczątkowało okres wieloletnich wojen religijnych na terenie Czech
nadawanie wasalowi dóbr seniora, przy zachowaniu ceremoniału i zasad prawa lennego. Wyróżnia się inwestyturę świecką, duchowną oraz terytorialną. Przed odbyciem inwestytury wasal składał przysięgę na wierność seniorowi. Symbolem przyjęcia przysięgi było wręczenie wasalowi przez seniora przedmiotu symbolizującego przekazanie władzy.
spór między cesarzem Henrykiem IV, a papieżem Grzegorzem VII o mianowanie biskupów. Spór ten w istocie dotyczył przywództwa w ówczesnym świecie chrześcijańskim, ponieważ obozy papieski (gregoriański) i cesarski chciały realizować sprzeczne wizje uniwersalistycznej Europy
ustrój społeczno‑gospodarczo‑polityczny średniowiecznej Europy, który obaliła dopiero rewolucja francuska. Społeczeństwo opierało się na hierarchicznej zależności jednostek. Dzieliło się na trzy stany: duchowieństwo, rycerstwo i chłopstwo. Miejsce urodzenia determinowało los i możliwości rozwoju każdego człowieka. Należało dokonać wyjątkowych czynów lub mieć wyjątkowe zasługi, by polepszyć pozycję społeczną wynikającą z urodzenia. Najdłużej na świecie, bo do 2008 r. system feudalny utrzymał się na europejskiej wyspie Sark
idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym średniowieczu, zgodnie z którą zwierzchnikiem nad wszystkimi państwami chrześcijańskimi i Kościołem miał być święty cesarz rzymski; odnosiła się do tradycji Cesarstwa Rzymskiego, przedstawiając współczesnych władców jako kontynuatorów tego antycznego imperium. Zgodnie z nią władza świecka miałaby także prawo do mianowania duchownych.
inaczej papalizm; idea średniowiecznej filozofii politycznej popularna w pełnym średniowieczu, zgodnie z którą papież miał sprawować pełnię władzy nad całym światem chrześcijańskim, a więc i nad władcami świeckimi. Doktryna zapoczątkowana przez Grzegorza VII w tzw. Dictatus Papae (1075 r.).
ruch religijny zainicjowany ok. 1170 r. przez francuskiego kupca i filantropa Piotra Waldo z Lyonu; głosił on konieczność wyrzeczenia się dóbr materialnych i studiowania Nowego Testamentu. Mimo wielu rozłamów i prześladowań, wierzenia waldensów przetrwały wśród alpejskich górali na terenie Szwajcarii. Połączone z doktryną Kalwina istnieją do naszych czasów w formie Kościoła Ewangelickiego Waldensów.
Słowa kluczowe
cesarstwo, papiestwo, wyprawy krzyżowe, krucjaty, Palestyna, Europa w okresie krucjat, inwestytura, Jerozolima
Bibliografia
Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.
Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.