Najczęściej oczekujemy, że prawda jest możliwa. Oczekujemy więc wykazania, że sądysądsądy zawierają pewne właściwości, dzięki którym są prawdziwe, i te właściwości można będzie traktować jako kryteria prawdy. Kwestia istnienia kryterium prawdy dzieli nas na sceptyków z jednej strony i optymistów poznawczych z drugiej. Sceptycy kwestionują możliwość istnienia takiego kryterium, a zatem i osiągnięcia prawdy, optymiści uznają taką możliwość za realną.

Jeśli uznajemy możliwość prawdy, to często oczekujemy również, że będzie ona niezależna od okoliczności – miejsca, czasu, osób itp. Będzie więc prawdą absolutną, niezmienną. Czy taka prawda jest jednak osiągalna? Może osiągamy jedynie prawdy relatywne, czyli zależne od okoliczności? Odpowiedź na pytanie, w jakiej mierze jesteśmy w stanie dysponować prawdami absolutnymi, a w jakiej relatywnymi, dzieli nas na absolutystów i relatywistów.

Rozważmy prosty sąd: Ziemia jest kulista. Jest on zapewne prawdziwy. Warto jednak zapytać, czy prawdziwość obejmuje tylko sąd, czy też, a może przede wszystkim, obiekt sądu, czyli Ziemię. Mówiąc ogólnie: czy prawdziwość przysługuje sądom, czy też przedmiotom poznania (bytom)?

Pytanie to jest podłożem rozróżnienia między ontologicznym a epistemologicznym ujęciem prawdziwości. Pierwsze ujęcie oparte jest na tezie o pierwotnym charakterze prawdziwości bytu. Poprawność sądu lub pojęcia jest w tym przypadku wtórna wobec „źródłowej” prawdy obecnej w bycie.

Wedle drugiego ujęcia prawdziwość przysługuje jedynie sądom. W wersjach radykalnych ujęcie to może wiązać się z poglądem, że w ogóle proces poznania jest wyłącznie projekcją umysłu i nie ma istotnego związku z przedmiotem poznania. Istnieje również interpretacja, która ujmuje prawdę jako relację między sądem a przedmiotem lub – nieco inaczej – między myślą a rzeczywistością. Tym tropem podąża klasyczna koncepcja prawdy.

Koncepcja klasyczna, zwana też korespondencyjną, jest z pewnością najpoważniejszą konstrukcją filozoficzną dotyczącą prawdy. Pierwsze jej sformułowanie przypisuje się Arystotelesowi, natomiast dojrzała formuła jest dziełem Tomasza z Akwinu i brzmi tak: veritas intellectus sit adaequatio intellectus et rei, czyli: „prawda to zgodność (korespondencja, adekwatność) intelektu i rzeczy”.

Kryterium prawdziwości sądu polegałoby więc na jego zgodności z rzeczywistością. Klasycznej definicji towarzyszy założenie, iż rzeczywistość ta istnieje poza nami (stanowisko realizmu poznawczego) i może być w poznaniu uchwycona językowo (język ma funkcję reprezentacji faktów i rzeczy). Definicja ta wydaje się na pierwszy rzut oka przekonująca. Nie jest jednak wolna od wątpliwości, jeśli przyjrzymy się jej bliżej, zmierzając do wyjaśnienia, co się kryje pod kryterium zgodności.

Krytycy koncepcji klasycznej uważają, że trudno jest mówić o zgodności dwu zasadniczo różnych obiektów – sądu, jako czegoś, co znajduje się w intelekcie, i rzeczy. Należą one do różnych sfer rzeczywistości i nie bardzo wiadomo, jak mielibyśmy je porównać, by orzekać o ich domniemanej identyczności lub podobieństwie. Argumenty te skłaniają do pewnego sceptycyzmu co do możliwości stosowania kryterium zgodności. Zwolennicy koncepcji klasycznej twierdzą w odpowiedzi na te zarzuty, że nie chodzi bynajmniej o identyczność dwu niesprowadzalnych do siebie bytów. K. AjdukiewiczKazimierz AjdukiewiczK. Ajdukiewicz pisał na ten temat tak:

R1ZWzJETJkFvN1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę w okularach, z niewielkimi wąsami. Mężczyzna ubrany jest w strój rektorski z gronostajami, na głowie ma czteroramienny beret, na szyi szeroki łańcuch.

Interpretacja Ajdukiewicza nie pozwala jednak na przezwyciężenie tzw. paradoksu kłamcy, co jest swojego rodzaju testem na prawidłowość definicji prawdy. Paradoks ten polega na tym, że jeśli pytamy o prawdziwość twierdzenia: ja teraz kłamię, to każda odpowiedź doprowadza nas do sprzeczności. Jeśli ktoś kłamie, to w twierdzeniu mówi prawdę, więc nie kłamie, co jest sprzeczne z twierdzeniem. Jeśli natomiast mówi prawdę, to znaczy, że – zgodnie z twierdzeniem – kłamie, co także daje sprzeczność. Nader ciekawe rozwiązanie trudności definicji klasycznej i paradoksu kłamcy dał A. TarskiAlfred TarskiA. Tarski, tworząc semantyczną definicję prawdy. Jest ona jednak stosowana przede wszystkim do języków formalnych, czyli takich, które są celowo stwarzane przez ludzi, jak na przykład język matematyki, chemii lub informatyki.

Istnieją również nieklasyczne definicje prawdy, które odrzucają kwestię zgodności i zastępując ją innymi ujęciami prawdziwości. Do najbardziej znanych należą:

RZzWxDzJQ3cFH1

Zdjęcie przedstawia starą, szalkową wagę.

• Koherencyjna koncepcja prawdy, która operuje kryterium spójności (koherencji) danego twierdzenia z jakimś istniejącym systemem twierdzeń. Prawdziwość zależy więc od tego, czy można, bez popadnięcia w sprzeczność, włączyć dane twierdzenie do systemu. Przyjmuje się przy tym, że system ten jest ograniczony np. do dyscypliny lub teorii naukowej. Konsekwencją tej teorii jest oczywiście to, że prawdziwość danego twierdzenia będzie oceniana różnie w odniesieniu do różnych systemów twierdzeń. Mamy więc do czynienia z koncepcją o charakterze relatywistycznym, która odrzuca możliwość istnienia prawdy absolutnej.

• Pragmatystyczna koncepcja prawdy, wywodząca prawdziwość sądów z tego, że sprawdzają się w sytuacjach praktycznych, w uproszczeniu mówiąc, są użyteczne. Z punktu widzenia filozofii pragmatyzmu pojęcia, twierdzenia czy teorie (także filozoficzne lub religijne) są narzędziami sprawnego działania i w tej perspektywie powinny być oceniane jako prawdziwe bądź nie. Związanie prawdziwości z tym, co ludzie uznają w danych warunkach za użyteczne, pozwala również traktować tę koncepcję jako relatywistyczną.

• Definicja oczywistościowa, odwołująca się do odczuwania w umyśle oczywistej prawdziwości danego twierdzenia. Definicję tę kojarzy się z Kartezjuszem i jego słynnym twierdzeniem cogito, ergo sum. Już wcześniej jednak była ona używana na przykład w kwestii istnienia Boga - twierdzenie Bóg istnieje jest dla umysłu tak oczywiste, że nie mogę pomyśleć jego zaprzeczenia bądź odczuwam oczywistą fałszywość tego zaprzeczenia.

Należy też odnotować stanowisko redundancyjne, kwestionujące w ogóle konieczność używania pojęcia prawdy. Jego zwolennicy twierdzą, że dodanie do twierdzenia sformułowania prawdą jest, że… lub prawdziwy... niczego nie wnosi do treści twierdzenia i ma wyłącznie sens psychologiczny lub retoryczny. Na przykład treść twierdzenia prawdą jest, że słońce jest gorące jest równoważna treści twierdzenia słońce jest gorące.

Słownik