Przeczytaj
Nowy władca
Wraz z koronacją elektora saskiego Fryderyka Augusta I na króla Polski w 1697 r. w historii obu krajów rozpoczął się okres unii polsko‑saskiej. Nowy władca Rzeczypospolitej Obojga Narodów panując jako August II zabiegał o poparcie polskiej szlachty, dlatego okazywał zainteresowanie jej kulturą i zwyczajami oraz dbał o wizerunek dobrego katolika (wraz z koronacją zmienił wyznanie, wcześniej był luteraninem). Już na początku rządów podjął działania mające na celu zagwarantowanie elekcji swoim potomkom, próbując odzyskać utracone przez Rzeczpospolitą ziemie − najpierw Mołdawię, a następnie Inflanty. W razie powodzenia mógłby od podstaw zbudować na tych terenach własną administrację i umożliwić kariery urzędnicze szlachcie, budując w ten sposób stronnictwo dworskie. Na mocy pokoju w Karłowicach w 1699 r., kończącego wojny polsko‑tureckie, Rzeczpospolita odzyskała Podole i część Ukrainy, jednak Mołdawia pozostała pod zwierzchnictwem osmańskim. W konsekwencji August II postanowił odbić Inflanty, od niemal pół wieku należące do Szwecji. Rok przed podpisaniem pokoju z Turcją władca spotkał się w Rawie Ruskiej z powracającym z wielkiej podróży po Europie carem rosyjskim Piotrem I, żywo zainteresowanym podkopaniem potęgi Szwecji w Europie. Jako elektor saski, chociaż używając pełnej tytulaturytytulatury władców Rzeczypospolitej, August II przystąpił do sojuszu montowanego przez cara, do którego przyłączyła się jeszcze Dania. Na początku 1700 r. wojska saskie wkroczyły do Inflant, a w krótkim czasie dołączyły do nich oddziały rosyjskie. Zarówno Piotr I, jak i August II nie docenili szwedzkiego władcy Karola XII, który miał wówczas zaledwie 18 lat, a rządy sprawował dopiero od trzech. W lutym 1700 r. Sasi nie zdołali zdobyć Rygi, a Szwedzi szybko przeszli do ofensywy, kierując swoje wojska pod obleganą przez Rosjan Narwę. Armia Piotra I została całkowicie rozbita i car wycofał się do Moskwy, ponieważ zdał sobie sprawę, że jeśli chce pokonać Szwecję, to musi rozbudować i unowocześnić armię. Przez kilka następnych lat wdrożył nowy regulamin wojskowy, zbudował flotę, zreorganizował i powiększył wojsko oraz otworzył liczne manufaktury produkujące na jego potrzeby.
Podziały wewnętrzne
Po odwrocie Piotra I, na początku 1702 r., armia szwedzka wkroczyła do neutralnej Rzeczypospolitej (August II zaatakował Szwedów jako elektor saski). W maju tego roku rada senatu pozwoliła królowi sprowadzić do Rzeczypospolitej wojska saskie, a hetmanom nakazała zwołanie pospolitego ruszeniapospolitego ruszenia. Karol XII bez większych przeszkód przedarł się w głąb kraju, zdobył niebronioną Warszawę, a w kilkugodzinnej bitwie pod Kliszowem (lipiec 1702 r.) pokonał oddziały polsko‑saskie. Po tej klęsce szlachta zebrana pod Sandomierzem zawiązała konfederację, mając nadzieję na zawarcie pokoju z Karolem XII. Jemu jednak zależało na pozbawieniu Augusta II tronu. Jeszcze na początku 1703 r. pozycja Sasa wydawała się nie do naruszenia: sejm obradujący w Lublinie zakończył się usunięciem jego przeciwników podczas rugów poselskichrugów poselskich oraz zgodą posłów na mobilizację 48 tys. żołnierzy i sojusz z Piotrem I przeciwko Szwecji. Niemniej w tym czasie, 9 lipca 1703 r., oponenci Augusta II zawiązali konfederację w Wielkopolsce. Początkowo próbowali jedynie zapewnić pokój swojej prowincji, pod naciskiem Szwedów zgodzili się jednak na detronizację króla. W styczniu 1704 r. przywódcy konfederacji wielkopolskiej, jej marszałek Piotr Bronisz i prymas Michał Radziejowski, zwołali zjazd szlachty do Warszawy, który ogłosił zawiązanie konfederacji generalnejkonfederacji generalnej. Głównym pragnieniem konfederatów było przywrócenie pokoju oraz zniesienie szwedzkich kontrybucjikontrybucji. Podporządkowując się warunkom stawianym przez Karola XII, szlachta wybrała na króla popieranego przez niego wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. W zamian za „opiekę” Leszczyński podpisał traktat sojuszniczy ze Szwecją. Oba państwa miały być złączone wiecznym sojuszem, a Rzeczpospolita zobowiązywała się do niedziałania na szkodę Szwecji i ścisłej z nią współpracy gospodarczej. Było to równoznaczne z podporządkowaniem się królowi szwedzkiemu.
W odpowiedzi na zawiązanie konfederacji warszawskiej i ogłoszenie przez nią bezkrólewia 20 maja 1704 r. w Sandomierzu zwolennicy Augusta II Mocnego, w tym duża część senatorów i ministrów, zawiązali własną konfederację. Jej marszałkiem został Stanisław Ernest Denhoff. Przez kilka miesięcy wojska obu stron krążyły po kraju, jednak nie doszło między nimi do rozstrzygającej bitwy. Pod koniec roku August II wrócił nawet na jakiś czas do Saksonii.
Pro fide, rege et lege(Za wiarę, króla i prawo), jaka jest współczesna dewiza? Skąd wynika zmiana?
W czasie kampanii na przełomie lat 1705 i 1706 konfederację sandomierską wsparła armia rosyjska, jednak po tym, jak wojska saskie poniosły klęskę pod Wschową (13 lutego 1706 r.), Piotr I wycofał się z Rzeczypospolitej. August II w dalszym ciągu miał spore poparcie wśród szlachty, np. województwa ruskie i wołyńskie nie uznały koronacji Stanisława Leszczyńskiego pomimo terroru zastosowanego wobec nich przez wojska szwedzkie. W połowie 1706 r. Karol XII wkroczył do Saksonii i August II zgodził się na podpisanie pokoju w Altranstädt (24 września 1706 r.), w którym zobowiązał się do abdykacjiabdykacji, wypłacenia Szwecji ogromnych kontrybucjikontrybucji i zerwania sojuszu z Rosją.
Nieoczekiwany zwrot akcji
Po abdykacji Augusta II, w marcu 1707 r., konfederaci sandomierscy podpisali układ sojuszniczy z carem i ogłosili bezkrólewie. Celowo nie spieszyli się z wyborem nowego władcy w oczekiwaniu na wynik rozstrzygającej bitwy między Rosją a Szwecją, do której gotowali się zarówno Karol XII, jak i Piotr I. Król szwedzki przeszedł do ofensywy jako pierwszy. Początkowo chciał zaatakować Moskwę, ponieważ jednak nie radził sobie z armią rosyjską, która stosowała taktykę spalonej ziemitaktykę spalonej ziemi, zmienił kierunek marszu i poprowadził swoje wojska na Ukrainę. Liczył na wsparcie wrogo nastawionych wobec cara i próbujących uniezależnić się od niego Kozaków, którym przewodził hetman Iwan Mazepa. Ostatecznie większość z nich pozostała wierna Piotrowi I. Dodatkowo oddziały Stanisława Leszczyńskiego zostały rozbite pod Koniecpolem w listopadzie 1708 r. przez konfederatów sandomierskich. Szwedzi zostali osamotnieni i pozbawieni stałych dostaw zaopatrzenia. W konsekwencji latem 1709 r. ponieśli klęskę pod Połtawą.
Kolejne napięcia i rosyjska „pomoc”
Po klęsce Karola XII na Ukrainie August II publicznie ogłosił, że zrzekł się tronu pod przymusem i nie zamierza rezygnować z korony polskiej. Jego powrót przebiegł bez większych zakłóceń, ponieważ po bitwie pod Połtawą stronnictwo szwedzkie straciło na znaczeniu, a Stanisław Leszczyński opuścił kraj. Konfederaci sandomierscy ogłosili nielegalność postępowania Leszczyńskiego oraz jego zwolenników, ale objęli ich amnestiąamnestią pod warunkiem uznania przez nich rządów Augusta II. Tymczasem wciąż trwała wojna − do 1711 r. Rosja walczyła z Turcją, która stanęła po stronie Szwecji, a następnie wspólnie z Danią, Prusami i Saksonią car prowadził działania przeciwko Karolowi XII nad Bałtykiem. Przez Rzeczpospolitą przemieszczały się wojska szwedzkie, rosyjskie i saskie, które nie tylko niszczyły kraj, ale też utrzymywały się kosztem ludności. Zwłaszcza obecność armii saskiej (26 tys. żołnierzy) budziła sprzeciw szlachty, dla której płacenie kontrybucji na jej rzecz było jednocześnie dużym obciążeniem finansowym i zamachem na prawa (sejm nigdy nie zgodził się płacić podatków na jej utrzymanie). Na domiar złego w 1713 r. Rzeczpospolita borykała się z konsekwencjami epidemii dżumy, która miejscami spowodowała śmierć nawet jednej trzeciej ludności, oraz klęską nieurodzaju. W tej sytuacji szlachta zaczęła − przy zakulisowym wsparciu Piotra I − zawiązywać antykrólewskie konfederacje w województwach. Lokalne związki, organizowane od 1713 r., ogłosiły dwa lata później konfederację generalną w Tarnogrodzie. Wystąpiła ona przeciwko obecności saskich wojsk w Polsce, rządom Augusta II i władzy hetmanów. Szlachta sprzeciwiała się też zbyt dużym, jej zdaniem, wpływom saskich urzędników na wewnętrzne sprawy Rzeczypospolitej. Po kilku bitwach, głównie na terenie Małopolski i Lubelszczyzny, w 1716 r. z inicjatywy senatu konfederaci zawarli rozejm z wojskami saskimi w Rawie Ruskiej, jednak okazał się on nietrwały i walki rozprzestrzeniły się również na Wielkopolskę i Litwę. Wojna domowa wyniszczała kraj, dlatego po nieudanych próbach rozmów obie strony poprosiły o mediację cara Piotra I. Wojska rosyjskie wkroczyły na Litwę, a warunki ugody zatwierdził w 1717 r. Sejm Niemy. Swoją nazwę zawdzięcza temu, że August II i konfederaci postanowili nie dopuszczać nikogo do głosu w trakcie obrad w obawie przed ich zerwaniem. Zaprzepaściłoby to bowiem długo negocjowane warunki umowy.
Reformy Sejmu Niemego
Unia polsko-saska
Traktat ratyfikowany przez Sejm Niemy ustalał zasady dalszego funkcjonowania unii polsko-saskiej. Miała ona przybrać formę typowej unii personalnej, w której ogniwem spajającym był władca. Po 1717 r. urzędnicy sascy oficjalnie nie mogli mieszać się w sprawy polsko-litewskie, a król miał obowiązek podpisywania wszelkich dokumentów na terenie Rzeczypospolitej. Zobowiązał się też nie wprowadzać wojsk saskich do kraju i nie wszczynać wojen ofensywnych.
Reforma skarbowo-wojskowa
Reforma skarbowo-wojskowa porządkowała finansowanie i organizację armii. Posłowie zgodzili się ograniczyć władzę hetmanów i wprowadzić stałe finansowanie 24 tys. żołnierzy (18 tys. w Koronie i 6 tys. na Litwie).
[Liczebność wojska nie mogła imponować sąsiadom Rzeczypospolitej: Prusom, Austrii i Rosji, których siły zbrojne liczyły odpowiednio 70, 175 i 300 tys. żołnierzy, jednak polsko-litewska szlachta uważała, że kraj znajdował się w zbyt głębokim kryzysie gospodarczym, aby utrzymywać więcej wojska. Wielu było też zdania, że niewielka stała armia wystarczy, jeśli Rzeczpospolita będzie prowadziła pokojową politykę, a w przypadku zagrożenia sejm tradycyjnie powinien zwołać pospolite ruszenie.]
Sejmiki
Sejm Niemy ograniczył uprawnienia sejmików (odtąd mogły podejmować jedynie decyzje w sprawach lokalnych) i przywrócił starą zasadę, według której mógł je zwoływać jedynie monarcha.
Religia
Sejm zabronił kancelariom wydawania przywilejów protestantom i w ten sposób pozbawił nierzymskokatolicką szlachtę możliwości uczestniczenia w życiu publicznym. W 1718 r. z izby poselskiej usunięto ostatniego protestanckiego posła i dbano o to, aby protestanci nie pełnili funkcji deputackich w trybunałach. Wciąż mogli oni brać udział jedynie w sejmikach. Decyzje te były wyrazem zmian w społeczeństwie staropolskim i świadczyły o odejściu od zasad tolerancji religijnej, ukształtowanej w XVI w.
Zniszczona i zmarginalizowana
W 1718 r. Karol XII zginął na froncie norweskim i trzy lata później w Nystad (dziś Uusikaupunki w Finlandii) doszło do podpisania pokoju kończącego III wojnę północną. Rosja wyszła z niej zwycięsko: otrzymała Estonię, Ingrię, część Karelii oraz Inflanty (które jeszcze na początku wojny obiecywała Augustowi II). W zamian Szwecja odzyskała utraconą w wojnie Finlandię. Ponadto, na mocy osobnych traktatów, oddała Danii Holsztyn wraz z prawem pobierania ceł od statków szwedzkich w cieśninie Sund, a Brandenburgii, od 1701 r. Królestwu Prus, Pomorze Zachodnie ze Szczecinem.
August II nie otrzymał upragnionych Inflant, jego wizerunek jako władcy został poważnie nadszarpnięty, a państwa, którymi rządził, podupadły gospodarczo. Na dodatek w Rzeczypospolitej doszło do wojny domowej, podczas której Rosja zdobyła wpływy na wewnętrzne sprawy kraju.
Słownik
(z łac. abdicatio − złożenie urzędu) dobrowolne zrzeczenie się władzy przez monarchę
(gr. amnestia – zapomnienie) akt prawny polegający na darowaniu lub złagodzeniu kar
(z łac. confoederatio – umowa, przymierze) związek skupiający większą część szlachty, która wyznaczała sobie konkretny cel do zrealizowania; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
(z łac. contributio – zbieranie, rozdzielanie, od contribuere − zbierać, przyczyniać się); także: danina nakładana na ludność w czasie wojny, przeznaczana na utrzymanie armii; oraz: jednorazowe odszkodowanie wypłacane państwu zwycięskiemu w wojnie przez państwo pokonane
forma mobilizacji siły zbrojnej w czasie wojny; w okresie staropolskim obowiązek walki w interesach ojczyzny obejmował głównie szlachtę
procedura sprawdzania ważności mandatów posłów w sejmie
sposób prowadzenia działań wojennych, który polega na niszczeniu wszystkiego, co może przydać się przeciwnikowi, w celu pozbawienia go źródeł zaopatrzenia; niszczono pola, zapasy żywności, a nawet całe wioski na trasie przemarszu wojsk
tytuł lub tytuły przysługujące władcom lub osobom wysoko postawionym w hierarchii społecznej
Słowa kluczowe
wielka wojna północna, August II Mocny, unia polsko‑saska, Wettinowie, epoka saska, Rzeczpospolita w XVIII w., czasy saskie, Stanisław Leszczyński
Bibliografia
J. Burdowicz‑Nowicki, Piotr I, August II i Rzeczpospolita 1697−1706, Kraków 2010.
W.D. Koroluk, Polska i Rosja a wojna północna, Warszawa 1954.
W. Stanek, Konfederacje generalne koronne w XVIII wieku, Toruń 1991.
J. Staszewski, August II, Wrocław 1986.