Monitoring środowiska

Monitoring środowiska to system ciągłych lub okresowo powtarzalnych pomiarów i obserwacji, umożliwiających śledzenie stanu środowiska i jego zmian w dłuższym okresie oraz pozwalających na prognozowanie dalszych przekształceń. Pozwala on także na ocenę skuteczności stosowanych metod ochrony środowiska.

W Polsce funkcjonuje Państwowy Monitoring Środowiska (PMŚ) utworzony na mocy Ustawy z dnia 10 lipca 1991 roku o Państwowej Inspekcji Ochrony Środowiska. Jest on systemem pomiarów, ocen i prognoz stanu środowiska oraz gromadzenia, przetwarzania i rozpowszechniania informacji o środowisku.

Do głównych celów PMŚ należy:

• systematyczne badanie jakości poszczególnych komponentów środowiska przyrodniczego (powietrza, wód powierzchniowych i podziemnych, gleb, lasów i in.) i niektórych zagrożeń (hałas, promieniowanie elektromagnetyczne, jonizujące i in.),

• ocena dotrzymywania standardów jakości środowiska, czyli tzw. norm określonych przepisami,

• identyfikowanie obszarów występowania przekroczeń tych standardów,

• ustalanie związków przyczynowo‑skutkowych występujących między emisjamiemisjaemisjami i stanem elementów przyrodniczych,

• systematyczne informowanie organów administracji i społeczeństwa o stanie środowiska i występujących zmianach.

We wszystkich działaniach o charakterze pomiarowym, badawczym i analitycznym oraz przy opracowywaniu uzyskanych informacji w formie ocen i prognoz obowiązuje zasada jednolitości metod i wiarygodności wyników. W związku z tym badania i analizy mogą być wykonywane tylko w laboratoriach, które uzyskały akredytację. Należą do nich laboratoria inspektoratów ochrony środowiska oraz niektórych jednostek naukowo‑badawczych współpracujących z PMŚ. Są to m.in. Państwowy Instytut Geologiczny, Instytut Ochrony Środowiska, Instytut Uprawy, Nawożenia i Gleboznawstwa, Instytut Badawczy Leśnictwa.

Działania prowadzone w ramach PMŚ są koordynowane przez Głównego Inspektora Ochrony Środowiska (GIOŚ) i realizowane zgodnie z zakresem określonym w wieloletnich strategicznych programach PMŚ zatwierdzanych przez Ministra Środowiska (Ministra Klimatu i Środowiska). Obecnie obowiązuje Program PMŚ na lata 2016‑2020, został też opracowany Strategiczny Program PMŚ na lata 2020–2025. Możesz się z nimi zapoznać na stronie Głównego Inspektoratu Ochrony Środowiska: gios.gov.pl.

RYTCSU4c6n5rj

Schemat przedstawia strukturę organizacyjną państwowego monitoringu środowiska. Na górze schematu jest Ministerstwo Środowiska (w nawiasie zatwierdzenie programu PMŚ). Strzałki w dwie strony do Głównego Inspektora Ochrony Środowiska, strzałki oznaczają przepływ danych oraz nadzór. Główny Inspektor Ochrony Środowiska (nadzór i koordynacja zadań PMŚ, zadania na poziomie krajowym) strzałki w dwie strony do Instytutu Naukowo-Badawczego. Kolejną jednostką są wojewodowie (zadania realizowane na poziomie wojewódzkim, zadania lokalne). Od wojewodów strzałki w dwie strony do Wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska. To organy administracji publicznej, służby i inspekcje, prowadzący instalację urządzenia, zarządzający drogami, lotniskami i koleją. Od Głównego Inspektora Ochrony Środowiska strzałki w dwie strony do Wojewódzkich Inspektorów Ochrony Środowiska.

Informacje płynące z PMŚ wykorzystywane są przez jednostki administracji rządowej i samorządowej do różnorodnych celów, np. związanych z zarządzaniem ochroną środowiska, postępowaniami w sprawie ocen oddziaływania na środowiskoocena oddziaływania na środowiskoocen oddziaływania na środowisko, wydawaniem pozwoleń na wprowadzanie do środowiska substancji lub energii, opracowywaniem programów i planów ochrony środowiska oraz planów zagospodarowania przestrzennego i wieloma innymi. Dane te są także niezbędne do obsługi międzynarodowych zobowiązań Polski wynikających ze współpracy z agendami UE takimi jak Europejska Agencja Środowiska czy Eurostat oraz dla potrzeb związanych z rozwojem regionalnym, funkcjonowaniem funduszy strukturalnych i funduszy spójności oraz sprawozdawczości w ramach Wspólnoty.

Struktura PMŚ

System Państwowego Monitoringu Środowiska składa się z trzech wyodrębnionych bloków, między którymi odbywa się przepływ informacji. Blokami tymi są: Jakość Środowiska, Emisje oraz Oceny i Prognozy. Dodatkowo w każdym z nich wykorzystywane są informacje płynące z różnych źródeł zewnętrznych dotyczące cech środowiska przyrodniczego, działalności społeczno‑gospodarczej, zagrożeń transgranicznych i wielu innych.

R1WRe2dsrjt5g

Schemat przedstawia strukturę Państwowego Monitoringu Środowiska. Składa się on z trzech wyodrębnionych bloków, między którymi jest przepływ informacji. Blokami tymi są: jakość środowiska (dane dotyczące czynników sprawczych, np. działalności społeczno-gospodarczej, warunków meteorologicznych i hydrologicznych, napływów transgranicznych i innych. Emisja: emisja do powietrza, wód, odpady. Oceny i prognozy: raporty o stanie środowiska, analizy, opracowania tematyczne i inne. W jakości środowiska wyróżnia się: monitoring jakości powietrza, monitoring jakości śródlądowych wód powierzchniowych, monitoring jakości śródlądowych wód podziemnych, monitoring jakości Morza Bałtyckiego, monitoring jakości gleby i ziemi, monitoring przyrody, monitoring lasów, monitoring hałasu, monitoring promieniowania jonizującego, monitoring pól elektromagnetycznych, zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego.

Blok JAKOŚĆ ŚRODOWISKA

Działania realizowane w tym bloku polegają przede wszystkim na określeniu rzeczywistego zanieczyszczenia poszczególnych komponentów środowiska oraz zmian ich cech fizycznych, chemicznych i biologicznych. Dane te uzyskuje się na podstawie bezpośrednich, ciągłych lub okresowych pomiarów obejmujących stężenie wybranych substancji w powietrzu, glebach, wodach (powierzchniowych, morskich i podziemnych), obserwacji kondycji szaty roślinnej, składu gatunkowego i liczebności populacji zwierzęcych i roślinnych, procesów obiegu biogeochemicznego zachodzących w wybranych zlewniach i wielu innych. Zakres pomiarów i obserwacji realizowanych w ramach PMŚ jest bardzo szeroki. Każdy z podsystemów ma własny zestaw monitorowanych parametrów. Oprócz cech poszczególnych komponentów w bloku Jakość Środowiska monitorowane są także wybrane zagrożenia takie jak hałas, promieniowanie jonizujące i elektromagnetyczne.

Pomiary są realizowane w punktach lub na poligonach badawczych w sieci krajowej, regionalnej i lokalnej. Sieć krajowa monitoringu środowiska obejmuje teren całej Polski, jednak jej układ przestrzenny oraz liczba punktów i poligonów pomiarowych jest, co oczywiste, różna w przypadku poszczególnych podsystemów. Sieć regionalna obejmuje teren województwa lub sąsiadujących województw w przypadku, gdy zagrożenie wykracza poza granice jednostki terytorialnej. Natomiast sieć lokalna obejmuje otoczenie obiektów o rzeczywistym lub potencjalnym negatywnym wpływie na środowisko.

Dane pochodzące z bezpośrednich pomiarów i obserwacji są gromadzone w tematycznych bazach, które są elementem Systemu Informatycznego Inspekcji Ochrony Środowiska EKOINFONET i udostępniane w postaci bezpośredniej lub przetworzonej za pośrednictwem portali mapowych, stale aktualizowanych tematycznych stron internetowych i serwisów informacyjnych.

Blok EMISJA

Blok ten obejmuje ilościową i jakościową charakterystykę zanieczyszczeń odprowadzanych przez określone źródła do powietrza, ścieki wprowadzane do wód i ziemi i wytwarzane odpady, składowane, wylewane oraz wykorzystywane gospodarczo. Dane gromadzone w tym bloku pochodzą głównie z systemu statystyki publicznej, innych systemów administracyjnych oraz są uzyskiwane od podmiotów gospodarczych. W przypadku emisji zanieczyszczeń do powietrza ważnym źródłem danych jest baza tworzona w Krajowym Ośrodku Bilansowania i Zarządzania Emisjami (KOBIZE), a w przypadku wód – kataster wodny prowadzony przez Państwowe Gospodarstwo Wodne Wody Polskie. Tylko w wyjątkowych sytuacjach informacje o emisji zanieczyszczeń do powietrza, produkcji ścieków i odpadów są rezultatem pomiarów wykonywanych przez Inspekcję Ochrony Środowiska.

Blok OCENY i PROGNOZY

W bloku tym wykonywane są kompleksowe analizy, oceny i prognozy, do sporządzania których wykorzystuje się dane zgromadzone w wymienionych powyżej dwóch blokach informacyjnych – Jakość środowiska i Emisje. Na ich podstawie opracowywane są m.in. raporty o stanie środowiska w kraju i poszczególnych województwach, komunikaty i analizy tematyczne. Obejmują one m.in. oceny jakości poszczególnych komponentów środowiska, zintegrowane oceny i prognozy stanu środowiska, analizy przyczynowo‑skutkowe wiążące istniejący stan środowiska z kształtującymi go czynnikami o charakterze społeczno‑gospodarczym.

Wszystkie opracowania są realizowane w układzie określonym przez model zintegrowanej oceny środowiska stosowany od lat przez Komisję Europejską, Organizację Współpracy Gospodarczej i Rozwoju (OECD) oraz Europejską Agencję Środowiska (EEA). Przyjęcie jednolitego systemu prezentacji informacji zapewnia spójność syntetycznej informacji o środowisku.

RvwajbRdkvs8M

Schemat dotyczy zintegrowanej oceny DPSIR. Na górze schematu jest opis litera D – Driving forces - czynniki sprawcze: dane społeczno-gospodarcze, np. gęstość zaludnienia, zużycie surowców naturalnych, gęstość sieci dróg, poziom i dynamika produkcji i tym podobne. Od czynników sprawczych strzałka do litery P - Pressures - presja: dane o ładunkach zanieczyszczeń odprowadzanych do środowiska i innych zagrożeniach powstających w wyniku społeczno-gospodarczej działalności człowieka. Od presji strzałka do litery S – State - stan: to dane opisujące jakość poszczególnych komponentów środowiska. Od stanu strzałka w kierunku litery I - Impact oznaczającej oddziaływanie: parametry opisujące zmiany w ekosystemach (np. różnorodności biologicznej, trofizmu i tym podobne) lub skutki zdrowotne. Od oddziaływania strzałka w kierunku litery R - Response - środki przeciwdziałania: działania podejmowane na rzecz zapobiegania lub ograniczenia negatywnego oddziaływania na środowisko. Od środków przeciwdziałania strzałka do czynników sprawczych, a także w stronę presji i stanu.

Dostęp do danych

Aktualnie obowiązujące przepisy gwarantują powszechny dostęp do danych o środowisku, jego stanie i zagrożeniach. W ramach PMŚ dostęp do tych informacji, zapewniony jest m.in. poprzez rozwijający się geoportal GIOŚ INSPIRE. Uwzględnia on dane pozyskiwane z poszczególnych podsystemów monitoringu, obejmujące m.in. lokalizacje punktów i poligonów pomiarowych, a w przyszłości także wyniki pomiarów i obserwacji danego parametru środowiska oraz syntetyczne oceny, wskaźniki itp. Dostęp do poszczególnych elementów infrastruktury GIOŚ INSPIRE można uzyskać pod adresem inspire.gios.gov.pl

W przyszłości w ramach zasobów informacyjnych GIOŚ gromadzone będą dane zarówno w postaci gotowych zbiorów GIS, jak i w postaci baz danych umożliwiających bezpośrednie lub pośrednie generowanie i przetwarzanie informacji geograficznej.

Cennym źródłem danych o środowisku są także stale aktualizowane tematyczne strony internetowe, serwisy informacyjne lub bardziej rozbudowane portale tematyczne i portale mapowe, umożliwiające dostęp do usług sieciowych. Informacje o środowisku zawierają również raporty o stanie środowiska (krajowe – opracowane przez GIOŚ – i wojewódzkie, przygotowane przez wojewódzkie inspektoraty ochrony środowiska), raporty dotyczące jakości i zagrożeń poszczególnych komponentów środowiska, specjalistyczne publikacje i opracowania, przewodniki metodyczne oraz raporty branżowe. Wszystkie te materiały są publikowane w sieci w ramach serii wydawniczej Biblioteka Monitoringu Środowiska.

R1KD39Pxv80pg

Schemat przedstawia zakres informacji uwzględnionych w Geoportalu GIOŚ Inspire<.span>. Wyróżniono: 1. Monitoring przyrody: monitoring ptaków polskich, monitoring gatunków i siedlisk przyrodniczych, monitoring lasów, zintegrowany monitoring środowiska przyrodniczego. 2. Monitoring jakości gleby i ziemi: monitoring chemizmu gleb ornych Polski. 3. Monitoring promieniowania jonizującego: monitoring promieniowania jonizującego, monitoring promieniowania jonizującego skażeń wód i osadów, monitoring promieniowania jonizującego stężenia Cs-137 w glebie. 4. Monitoring pól elektromagnetycznych. 5. Monitoring jakości wód: monitoring środowiska morskiego Bałtyku, monitoring wód przejściowych i przybrzeżnych, monitoring osadów dennych w rzekach i jeziorach, monitoring jezior, monitoring rzek i zbiorników zaporowych, monitoring jakości wód podziemnych. 6. Monitoring hałasu. 7. Monitoring jakości powietrza: monitoring jakości powietrza – chemizm opadów, monitoring jakości powietrza – stężeń zanieczyszczeń, monitoring jakości powietrza – warstwa ozonowa.

R1Zj2FKNcHfh5

Na ilustracji jest strona internetowa Geoportalu GIOŚ INSPIRE. Jest na nim mapa Polski w wyszczególnionymi nazwami niektórych województw.

Słownik