Struktura wiekustruktura płci i wiekuStruktura wieku ludności pokazuje procentowy udział poszczególnych grup wiekowych w ogólnej liczbie mieszkańców danego obszaru (kraju). W najczęściej spotykanej strukturze wieku wyróżnia się:

• dzieci (0 – 14 lat),

• młodzież i dorosłych (15 – 64 lata),

• osoby starsze (65 lat i więcej).

Do bezpośrednich czynników kształtujących strukturę wieku danej populacji zaliczamy:

• poziom urodzeń i zgonów (poziom przyrostu naturalnego),

• napływ i odpływ ludności (migracje),

• średnią długość trwania życia,

• zmiany granic wywołane wojnami.

Na obszarach, gdzie współczynnik urodzeń jest wysoki, mamy do czynienia ze społeczeństwem młodym. W przypadku obniżenia liczby urodzeń wzrasta odsetek osób starszych. Wpływ umieralności na strukturę wieku jest niejednoznaczny – spadek umieralności niemowląt na pewno przyczynia się do zwiększenia odsetka osób młodych (dzieci). Zwiększenie długości życia powoduje natomiast wzrost odsetka osób starszych. Przyczynami tych faktów są np. rozwój medycyny – wynalezienie i rozpowszechnienie szczepień ograniczających epidemie oraz poprawa w zakresie wyżywienia ludności. Zmienia się również model rodziny – w krajach wysoko rozwiniętych aktywność zawodowa kobiet powoduje np. późny wiek zakładania rodziny i małą liczbę dzieci. W krajach słabo rozwiniętych ciągle dominuje model rodziny wielodzietnej, wynikający często z uwarunkowań kulturowych i religijnych.

RJzHQ4XuKciLn

Wykres faz rozwoju demograficznego. Na osi X zaznaczono pięć faz, na osi Y wartości w promilach od zera do sześćdziesięciu. Na wykresie są dwie krzywe - jedna dotyczy urodzeń, druga zgonów. Krzywe mają początek w tym samym punkcie na osi Y - około 56 promili. Następnie krzywa zgonów biegnie pod krzywą urodzeń. Krzywe łagodnie opadają, tworząc razem kształt falującego wrzeciona. Łączą się ponownie nieco powyżej osi X w piątej fazie, przyjmując wartość około 10 promili na osi Y. Od połowy fazy drugiej do połowy fazy trzeciej pomiędzy krzywymi paskami zakreślono pole. Jest na nim litera A.

Powyższy schemat przedstawia fazy rozwoju demograficznego. Są one związane z teorią demograficzną twierdzącą, że rozwojowi gospodarczemu państw towarzyszy przejście od wysokiego poziomu urodzeń, zgonów oraz niewielkiego przyrostu naturalnego (faza I), następnie wysokiego poziomu urodzeń, zgonów i wysokiego przyrostu naturalnego charakteryzującego kraje rozwijające się (faza II i III – obszar zaznaczony literą A to największy przyrost naturalny), do niskiego poziomu urodzeń, zgonów i przyrostu naturalnego stabilizującego rozmiar populacji, typowego dla krajów wysoko rozwiniętych (faza IV i V). Społeczeństwa młode to społeczeństwa znajdujące się w I, II i na początku fazy III rozwoju demograficznego, a stare to społeczeństwa IV i V fazy rozwoju demograficznego. Spadający współczynnik zgonów w fazie II spowodowany jest osiągnięciami medycyny i wzrostem zasięgu oddziaływania służby zdrowia. Przy wysokim współczynniku urodzeń, spadającym znacznie wolniej, niż współczynnik zgonów, w tej fazie następuje szybki wzrost przyrostu naturalnego. W fazie IV i V są najmniejsze wartości współczynnika urodzeń. Można to wiązać m.in. z aktywnością zawodową kobiet i ze starzeniem się społeczeństwa. W fazie V następuje wzrost wskaźnika zgonów, a to przy spadającej wartości wskaźnika urodzeń prowadzi do regresu demograficznego z ujemnym przyrostem naturalnym.

Na obszarach napływowych ludności (imigracyjnych, np. Mazowsze) w strukturze wieku dominują ludzie młodzi ( w wieku produkcyjnym). Na Mazowszu jest to spowodowane głównie atrakcyjnością ekonomiczną Warszawy, do której napływ ludności odbywa się na stałym, wysokim poziomie. Inaczej na obszarach odpływowych (emigracyjnych) – tutaj odpływ młodych ludzi powoduje starzenie się społeczeństwa. Dobrym tego przykładem mogą być regiony w Polsce, wschodnia część Podlasia to wyraźnie stare społeczeństwo. Są tam wsie, które wymierają, mają bardzo mało ludności, o zdecydowanej przewadze ludności w wieku starym. Młodzi wyjechali do szkół, do pracy – w Polsce lub za granice naszego kraju.

Według kryterium ekonomicznego dzielimy ludność na osoby w wieku:

• przedprodukcyjnym (0 – 18 lat),

• produkcyjnym (granicą jest wiek emerytalny – w Polsce 18 – 60 dla kobiet i 18 – 65 dla mężczyzn),

• poprodukcyjnym (kobiety – powyżej 60 lat, mężczyźni – powyżej 65 lat).

Obszary emigracyjne posiadają nieco mniejszy odsetek ludności w wieku produkcyjnym, a obszary imigracyjne nieco większy.

Strukturę wieku można przedstawić, podając faktyczne liczby ludności w danych przedziałach wiekowych lub graficznie, np. za pomocą piramidy wiekupiramida wiekupiramidy wieku i płci. Piramidy w kształcie trójkąta równoramiennego o szerokiej podstawie, wyraźnie zwężające się ku górze, przedstawiają społeczeństwo młode – duży udział dzieci i młodzieży (powyżej 35% ludności w wieku przedprodukcyjnym), wysoki przyrost naturalny, niewiele najstarszych grup wiekowych (poniżej 5% w wieku poprodukcyjnym) – niska przeciętna długość trwania życia. Piramidy nieforemne, czasem o nietypowej, zwężonej podstawie, pokazują strukturę społeczeństw starzejących się lub starych – niewielki przyrost naturalny, mało dzieci i młodzieży (poniżej 30% ludności w wieku przedprodukcyjnym), rosnąca grupa ludności starszej (powyżej 15% w wieku poprodukcyjnym) – wysoka przeciętna długość trwania życia. Najczęściej społeczeństwa młode mają kraje słabo rozwinięte gospodarczo (np. Etiopia, Burkina Faso, Indonezja), a społeczeństwa stare są społeczeństwami krajów wysoko rozwiniętych gospodarczo (np. Niemcy, Francja, Włochy).

Przykłady piramid wieku społeczeństwa młodego (Meksyk) i starego (Szwecja).

R1GNxILHKZsWV

Ilustracja przedstawia piramidy dotyczące wieku w Meksyku i Szwecji. Podano wiek kobiet i mężczyzn od narodzin na dole piramidy aż do wieku powyżej 80. roku życia. W Meksyku najwyższe wartości w promilach tworzą dzieci w przedziale wiekowym od 0 do 4 lat. Liczebnie zarówno dziewczynki, jak i chłopcy przyjmują wartość około 7 promili. Wysokie wartości są także przy dzieciach w wieku 5-9 lat, 10-14. Następnie piramida zaczyna się nieznacznie zwężać ku górze, nadal przyjmując wysokie wartości w przypadku młodych ludzi. Najmniej jest ludzi powyżej 80 lat - około 0,3 promila. W społeczeństwie Szwecji najwięcej jest osób w przedziale wiekowym 40-44 lata - około 4 promili zarówno kobiety, jak i mężczyźni. Dzieci w przedziale wiekowym 0-4 jest około 2,8 promila. Osoby w wieku od 5. roku życia do 39 lat - wartości w poszczególnych przedziałach wiekowych wynoszą pomiędzy 3 a 4 promile. Najmniej jest osób powyżej 80. roku życia - powyżej jednego promila wśród kobiet i około 0,7 promila u mężczyzn.

Na piramidzie wieku udział ludności z poszczególnych klas wieku przedstawiany jest oddzielnie dla okresów rocznych lub częściej dla okresów 5‑letnich – tak, jak na powyższych piramidach wieku Meksyku i Szwecji. Kształt piramidy wskazuje na typ struktury wiekowej społeczeństwa. Wyróżniamy typy:

- progresywny (rozwojowy), w kształcie zwężającego się do góry trójkąta, gdzie występuje silny przyrost naturalny powodujący wzrost liczby ludności, a najbardziej liczne są dzieci i młodzież, występuje np. w Nigerii, w Indiach czy w Meksyku (społeczeństwa młode);

- stacjonarny, w której liczba osób w wieku przedprodukcyjnym (ale też i przedrozrodczym) jest podobna jak liczba osób w wieku produkcyjnym (rozrodczym), liczba urodzeń jest podobna do liczby zgonów, a liczba ludności jest ustabilizowana, występuje np. w USA (społeczeństwa starzejące się);

- regresywny, ze stosunkowo niską liczbą urodzeń i podobną liczbą zgonów oraz coraz bardziej starzejącą się ludnością, występuje np. w Japonii, Niemczech czy w Szwecji – piramida zwęża się na dole, tam, gdzie jest przedstawiona liczba dzieci (społeczeństwa stare).

Nieregularności kształtu piramidy wieku wskazują na okresy wyżów i niżów demograficznych. W okresie wyżu demograficznegowyż demograficznywyżu demograficznego wzrasta liczba urodzeń, powodując, że grupa wiekowa, która wówczas się urodziła będzie liczniejsza zarówno niż osoby młodsze, jak i starsze (piramida w tym miejscu będzie szersza). Efektem niżu demograficznegoniż demograficznyniżu demograficznego są mniej liczne roczniki (piramida wieku będzie węższa w rocznikach niżowych).

Zwiększanie się udziału ludności w starszym wieku wraz ze zmniejszeniem się odsetka dzieci i młodzieży nosi nazwę procesu starzenia się ludności (społeczeństwa). Jest on charakterystyczny dla współczesnych społeczeństw wysoko rozwiniętych gospodarczo. Najstarszymi demograficznie krajami świata są Monako, Japonia, Niemcy, Włochy. Najszybciej w Europie obecnie starzeją się kraje Europy Środkowo‑Wschodniej – z powodu gwałtownego spadku urodzeń. Czyli proces starzenia się społeczeństwa polega z jednej strony na zwiększaniu się liczby i udziału osób starszych, a z drugiej – na zmniejszaniu liczebności i odsetka ludzi młodych. Jeżeli społeczeństwo żyje długo, oznacza to także, że ma dobry dostęp do służby zdrowia, zwłaszcza profilaktyki, prowadzi higieniczny, aktywny tryb życia i nie ma problemu z wyżywieniem. Sytuacja polityczna kraju, bezpieczeństwo, brak konfliktów - to również sprzyja długości trwania życia społeczeństwa. Np. w Eswatini (Afryka) średnia długość życia wynosi 59 lat, a w Japonii ponad 84 lata (2018).

Kraje posiadające stare społeczeństwa chętniej przyjmują imigrantów, którzy z reguły są młodymi ludźmi. Zakładają rodziny w kraju, do którego przybyli i w ten sposób wpływają na poprawę struktury wiekowej społeczeństwa np. Niemcy, którzy od wielu lat przyjmowali imigrantów tureckich.

Polecenie 1

Przeanalizuj piramidy wieku społeczeństw Japonii i Etiopii, przedstaw różnice. Uzasadnij, z czego te różnice wynikają.

Przeanalizuj opisy piramid wieku społeczeństw Japonii i Etiopii, przedstaw różnice. Uzasadnij, z czego te różnice wynikają.

R1Nk45RzCtpoH

Ilustracja przedstawia piramidę płci i wieku Japonii. Na osi X zaznaczono kobiety i mężczyzn, na osi Y wiek. Piramida zwęża się nieznacznie od przedziału wiekowego 0-4 do przedziału 40-44 lat, po czym powoli się zwęża z przerwą na przedział wiekowy 56-69 lat. Najwięcej kobiet i mężczyzn jest w wieku 40-44 lata - mężczyzn 4 procent, kobiet 3,8 procent, ale także w przedziale wiekowym 56-69 lat - mężczyzn 3,6 procent, kobiet 3,9. Na dole piramidy w przypadku dzieci w wieku 0-4 lat w 2016 roku było więcej chłopców 2,1% niż dziewczynek 2 procent. Na szczycie piramidy w przedziale 95-99 lat jest 0,1 procenta mężczyzn i 0,3 procenta kobiet. Powyżej stu lat jest zero procent.

RbhU7GsuQ7wxg

Ilustracja przedstawia piramidę płci i wieku Etiopii. Na osi X zaznaczono kobiety i mężczyzn, na osi Y wiek. Piramida jest najszersza na dole, po czym stopniowo zwęża się ku górze. Najwięcej jest dzieci w wieku 0-4 lat - chłopców 7,7%, dziewczynek 7,5%. Społeczeństwo jest zdecydowanie młode. Wartości są niskie już od przedziału wiekowego 40-44 lata. Brak osób powyżej 90. roku życia.

RhO8SgaqXP5Lt

(Uzupełnij).

Słownik