Przeczytaj
Mapa pogody – ostatni zachwyt nad światem
Jarosław Iwaszkiewicz urodził się w 1894 roku na Ukrainie i tam spędził swoją młodość. W okresie odrodzenia Polski przyjechał do Warszawy, gdzie trafił do środowiska literatów związanych z kawiarnią Pod Pikadorem, znanej później jako miejsce spotkań grupy Skamander, którą współtworzył. Swój ostatni tomik poetycki zatytuował Mapa pogody. Koncepcja poetycka tego tomu zakłada głęboką refleksję nad światem. Jak pisze Tomasz Wroczyński:
O twórczości Jarosława IwaszkiewiczaStary poeta otwiera swoją lirykę na nowatorskie prądy artystyczne, charakterystyczne dla poezji powojennej. Sięga po język ascetyczny, często kolokwialny; ta uboga pozornie stylistyka służy refleksjom nad sprawami ostatecznymi. Szczególny wyraz artystyczny osiąga poezja Iwaszkiewicza w tomie Mapa pogody (1977). Ten niezwykły testament wyraża refleksję nad przemijaniem i zgodnie z poetyckim światopoglądem artysty mówi o poczuciu wiecznego niespełnienia. W elegijnym żegnaniu się ze światem słowo staje się nagie, pospolite, często ze swej natury niepoetyckie. Oto rzeczywistość gubionych chustek, zapałek, okularów, obrazy martwych much na parapecie, pogrzebanych w ogrodzie psów. A jednak rzeczy i zjawiska najprostsze okazują się w testamentowej optyce „Starego poety” najistotniejsze.
Taką reflesję nad światem i jego prostotą wywołuje wiersz o incipicieincipicie Pogoda lasu niechaj będzie z tobą... pochodzący z Mapy pogody. Odnosi się do różnych kontekstów, wartości interesujących poetę przez całe jego życie. Nawiązuje do założeń poetyckich Skamandra: afirmacji życia i codzienności, roli języka potocznego, czy też związków z tradycją.
Stoicyzm i afirmacja życia
Jeszcze jedno czytanie Mapy pogody Jarosława Iwaszkiewicza(…) Podmiot liryczny, stary człowiek, który ma za sobą piękne, bogate życie, spojrzał na nie oceniającym wzrokiem i zapisał w wierszu wszystko, co było dla niego najważniejsze. (…)
Wiersz ma budowę stroficzną. Do pewnego stopnia paralelne strofy są silnie (dwukrotne powtórzenie wyrazu otwierającego w zakończeniu) zamknięte, a całość jest aluzją do zawierającej błogosławieństwa liryki religijnej. Wiersz składa się z siedmiu (sześciu pełnych i niepełnej ostatniej) zwrotek. Liczba siedem symbolizująca całość, jedność, doskonałość może być tu traktowana jako aluzyjne nawiązanie do otwierającego Biblię poematu o stworzeniu świata. Aluzja ta, narzuca się szczególnie wyraziście utożsamieniem zwrotki siódmej z dniem odpoczynku Boga po ukończeniu dzieła stworzenia. Zwrotka ta, dokończana przez czytelnika, wycyzelowana jego wrażliwością, mieści w sobie tellurycznytelluryczny symbol ziemi, a więc śmierci, tajemnicy i zmartwychwstania. Zabieg „niedokończenia” strofy wprowadza napięcie między pojęciem pełni narzuconym przez siedmiostroficzną strukturę, a otwartością na przemianę, dopowiedzenie, tajemny i niewiadomy „ciąg dalszy”.
Pozostałym zwrotkom patronują inne wielkie figury kultury śródziemnomorskiej. Zasadniczo zgodnie z wprowadzonym przez poetykę rozróżnieniem między alegorią a symbolem, tematyzowane w kolejnych strofach: las, woda, burza, niebo, czas, dom i ziemia są kulturowo (głównie przez mit, literaturę plastykę, lecz także np. przez psychoanalizę) (…) niespersonifikowanymi alegoriami. Każda zamknięta strofa zawiera w sobie nadrzędną dla niej alegorię, która następnie jest uszczegółowiona serią w różnym stopniu skonkretyzowanych pojęć. Nie interpretują one alegorii; raczej ilustrują ją, częściowo reifikująreifikują, indywidualizują, pozostawiając rozległe „puste miejsca” wypełniane wyobraźnią czytelnika prowokowanego wręcz do współtworzenia poetyckiego obrazu. (…)
(…)
Las to święte i tajemnicze miejsce, które zamieszkują dobrzy i źli bogowie, duchy i demony, dzicy ludzie, boginki bagna i lasu, wróżki itp. Jest miejscem wewnętrznego wyciszenia, kontemplacji i pracy duchowej, bezpiecznego exilium (święty gaj – miejsce kultu i azyl) z dala od gwaru i niebezpieczeństw, lecz także miejscem dramatycznych spotkań, błądzenia i irracjonalnych wydarzeń. Iwaszkiewiczowskie dopowiedzenia tej alegorii odwołują się do słońca – symbolu, z którym las wchodzi w komplementarną opozycję, symfonii Liszta, Wagnera i Mozarta, słynnego z bitew partyzanckich podkieleckich lasów koło Szydłowca – miejsca śmierci, pamięci i bezimiennej już sławy (tam „zabito Adzia”), malarskiego przedstawienia dębu, który jest, łączącym kulturę polską i germańską, upostaciowieniem mocy, męstwa, nieśmiertelności lub co najmniej długowieczności. Strofa ta nasycona jest doznaniami słuchowymi: szmerem, śpiewem ptaka, wielką muzyką mistrzów, sugeruje dźwięki fortepianu.
Druga i trzecia zwrotka są zdominowane przez alegorie akwatyczneakwatyczne, spokojne, leniwe lub nikłe w strofie drugiej, gwałtowne (burzliwe), nieposkromione i rzęsiste w trzeciej. (…)
Wśród konkretyzacji strofy trzeciej, której główną alegorią jest burza zobrazowana symbolami wody i powietrza, pojawia się znamienne odwołanie do ewangelicznego obrazu Chrystusa uciszającego jezioro Genezaret.
Niezwykłe są konkretyzacje nieba – alegorii porządkującej zwrotkę czwartą. Wbrew oczekiwaniom nie pojawiają się tu, z jednym wyjątkiem, pojęcia wiązane z niebem poprzez sakralne, uraniczneuraniczne, mity i wywodzącą się z nich sztukę. Nie ma zatem mowy o nieskończoności, porządku kosmicznym, Bogu i Jego domu etc. Występują jedynie nazwy coraz odleglejszych obiektów kosmicznych (efekt współbrzmiący ze zjawiskiem rozszerzania się wszechświata). Końcowym akcentem tego wyliczenia, zaraz po antymaterii, jest nicość. Jest to pojęcie filozoficzne charakterystyczne dla wielkich systemów religijnych Dalekiego Wschodu; hinduizmu, dżinizmu, buddyzmu (nirwana, zdmuchnięcie płomienia, roztopienie się w absolucie, które uwalnia od wszelkich pragnień i skłonności do działania) (…)Zwrotka piątka nie zawiera naczelnej alegorii (…). Zastępuje ją pojęcie: (…) czas. Czas sam w sobie tajemniczy, zakrzepły w strukturach języka, konceptualizowanykonceptualizowany w dziesiątkach teorii filozoficznych i mitologicznych przekazach kulturowych. Skonwencjonalizowane alegorie pojawiają się natomiast w wersach dotychczas mieszczących w sobie uszczegółowienia: klepsydra i metonimicznametonimiczna sprężyna. Z tymi artefaktamiartefaktami symbolizującymi czas indywidualny zderzone są kosmiczne symbole czasu obiektywnego: gwiezdne zegary, zaćmienie
do zaćmienia i gasnące słońce.
Dom jest nadrzędną alegorią szóstej zwrotki. Jest to bezpieczny, pełen subiektywnych znaczeń, własny, tylko „nasz” (podmiotu lirycznego i adresata, poety i jego żony, mój i twój) dom. Uszczegółowiony jest przez ukochane zwierzęta, wymagające troski rośliny, codzienne sprzęty, rzeczy będące śladami pamięci, która (wiemy to ex postex post) zostanie rychło i nieodwołalnie, wraz z życiem, starta. Nie można oprzeć się wrażeniu, że zwrotka ta jest ilustracją Jaspersowskiej koncepcji codzienności, jako najważniejszej, najprawdziwszej, najbardziej nabrzmiałej sensem przestrzeni ludzkiego życia.
Odwołanie się do tak szerokich kontekstów kulturowych każe czytelnikowi poczuć się nie tylko sobą, wrośniętym w swą rodzinę i naród, nie tylko spadkobiercą dziedzictwa europejskiego, nie tylko obywatelem świata i mieszkańcem kosmosu, lecz i dzieckiem Boga stojącym w samym centrum wszechświata. Iwaszkiewicz nie buduje tu opozycji dalekie – bliskie czy obce – moje, ogromne – maleńkie; obdarza nas w jednakowym stopniu Wagnerem i szmerem świętokrzyskich lasów, jeziorem Genezaret i tatrzańskim strumyczkiem, nieskończonością i intymną chwilą istniejącą tylko w naszej świadomości, kubkiem mleka i wyrafinowaną, mistyczną koncepcją Boga.
Humanistyczne umiłowanie natury i sztuki
Jarosław Iwaszkiewicz był twórcą często sięgającym do antyku, w którym tkwi rdzeń humanistycznych wartości kulturowych. Ta idea towarzyszyła mu przez całą drogę twórczą:
Obywatel Parnasu. Sztuki piękne w życiu i twórczości Jarosława IwaszkiewiczaW latach dwudziestych pojawiała się też koncepcja „trzeciego humanizmu” — odrodzenia tradycji antycznych w XX wieku.
Jest to nurt dominujący w ówczesnej kulturze europejskiej. (...) Cechuje go w planie poetyckim: zasada rygoru, kult tradycji, kult antyku, poetyka stylizacji, dążąca do ponadczasowości i uniwersalizmu, intelektualny dyskurs, dystans emocjonalny (nawiązanie do stoickiej metafizyki). Widzenie antyku przez Iwaszkiewicza nie jest banalne, przez odniesienia do współczesnej problematyki. Klasyczność i poczucie wspólnoty z antykiem, idea wiecznego powrotu do antyku są trwałymi elementami tej twórczości.
W twórczości Iwaszkiewicza, co pokazuje wiersz Pogoda lasu, postawa humanistyczna dopełniona jest umiłowaniem natury, bez której wartość kulturowa nie mogłaby się przecież realizować:
Obywatel Parnasu. Sztuki piękne w życiu i twórczości Jarosława Iwaszkiewicza(...) ogromna wrażliwość na przyrodę jest od samego początku immanentnie związana z twórczością Iwaszkiewicza i przenika jego pisarstwo aż do późnej starości. Tej wrażliwości wtóruje równie wielka świadomość kultury. Czy jest to antynomia natura — kultura, czy mamy tu raczej do czynienia z pogodzeniem tych dwóch przeciwstawnych toposów? Czas pokazał, że była to sprzeczność pozorna. Iwaszkiewicz traktuje doznawanie zmysłowe świata jako konstytuujące człowieka do przeżywania piękna. Przyroda i sztuka nabiorą zatem wartości równorzędnej.
Słownik
(łac. affirmatio) – zgoda na coś, uznanie pozytywnej wartości czegoś; aprobata
(gr. aisthētēs) – kierunek w literaturze, który odchodzi od zobowiązań literatury zaangażowanej; estetyzm przełomu XIX I XX wieku skupiał się wartości sztuki samej w sobie, na odkrywaniu piękna i otaczaniu się nim; odnosi się np. do twórczości modernizmu i hasła „sztuka dla sztuki”; poeta wysoko cenił np. estetyzm Oskara Wilde’a
(łac. humanus - ludzki, gr. ismos - wiedza, nauka) - ogólna nazwa koncepcji i doktryn o charakterze filozoficzno‑antropologicznym, upatrujących w człowieku jeden z głównych lub jedyny przedmiot swoich zainteresowań i przypisujących mu centralne, uprzywilejowane miejsce i najwyższą wartość w świecie.
(łac. incipere - pochwycić, zacząć) - początkowe wyrazy utworu literackiego, piosenki itp., przytaczane zwykle wtedy, gdy utwór nie ma tytułu
fragmenty rozpoczynające i zamykające utwór (zdanie, krótsza lub dłuższa wypowiedź), które swoją treścią scalają dzieło
(łac. invocatio - wezwanie) – zwana też liryką zwrotu do adresata, znajduje się poza rozróżnieniem liryki bezpośredniej i pośredniej i obejmuje utwory, w których jest wyraźne nastawienie wypowiedzi na adresata „ty”; adresatem może być konkretna osoba, grupa osób, upersonifikowane zjawisko, pojęcie
(gr. Parnassós) – 1. w mitologii greckiej to jedna z siedzib Apollina i muz;
2. elita literacka, zwłaszcza środowisko poetów
forma, która w stylu przypomina poezję, odznacza się bogactwem metaforyki, opiera się na poetyzacji i liryzacji utworów narracyjnych
(gr. stoikós - pochodzący z portyku, czyli rodzaj publicznie dostępnego, krytego miejsca spacerów i spotkań) - postawa moralna polegająca na panowaniu nad sobą we wszelkich okolicznościach, zachowaniu równowagi duchowej, niewzruszonego spokoju, obojętności wobec własnego cierpienia czy nieszczęścia
świadome, umyślne wprowadzenie do wypowiedzi pisanej lub ustnej, reprezentującej określony styl, elementów charakterystycznych dla innego stylu
gatunek wypowiedzi o charakterze subiektywnym, zawierający przemyślenia i poglądy będące własnością jej autora; opiera się na analizie i interpretacji tekstu
wiersz typowy dla poezji współczesnej; zapis graficzny i podział na wersy jest w nim podporządkowany wyrazistemu oddaniu treści; długość wersów w wierszu wolnym nie musi być analogiczna i nie jest określona żadnymi regułami; w wierszu wolnym mogą występować rymy