Koncepcja monizmu ontologicznego

Monizm ontologicznymonizm ontologicznyMonizm ontologiczny jest przekonaniem filozoficznym, że wszystko, co istnieje, jest zasadniczo tej samej natury i stanowi element i przejaw jednego rodzaju bytu. W związku z tym w świecie mamy do czynienia tylko z jednym rodzajem istnienia, w którym przejawia się wszystko to, co nas otacza. Jako pierwsi przekonanie takie głosili eleaci – uczniowie Parmenidesa z Elei (ok. 540–470 p.n.e.). W odróżnieniu od poprzedników nie pytali oni o to, z czego składa się, wywodzi lub przez co jest rządzone to, co istnieje, ale czym jest to, co jest. Inaczej także niż Heraklit czy Empedokles sądzili oni o bycie, że nie jest ani zmienny, ani różnorodny, ale jeden, stały i jednorodny. Najsłynniejszy zachowany fragment dzieła Parmenidesa zawiera tę tezę sformułowaną w sposób, który stanowi nie tylko podstawową tezę ontologii naturalistycznejnaturalizm ontologicznyontologii naturalistycznej, ale także podstawę logiki (prawo tożsamości) i dyrektywę epistemologii empirystycznej (poznanie dotyczy obserwacji tego, co istnieje). Parmenides mówi, że byt jest jeden i jednolity, nieskończony w czasie i przestrzeni – tylko ten, który jest poznawalny zmysłowo i pojmowalny myślowo – a wszystko inne jest niebytem, czyli nie istnieje. Przekonywał on:

Monizm materialistyczny

R1eAWA7cH7kxw1

Fragment obrazu przedstawia mężczyznę w długiej szacie trzymającego w dłoniach otwartą księgę. Mężczyzna stoi przy schodach. Ma głowę skierowaną w prawo, w kierunku innej osoby. Mężczyzna nosi brodę, ma krótkie, gęste włosy.

To, co istniało dla Parmenidesa, miało charakter poznawalny zmysłowo. To bowiem, co istnieje, to natura – otaczający nas świat. Wszystko, co nie należy do tego świata, to złudzenia, urojenia, fantazje – nie da się ich poznać, można powiedzieć i pomyśleć o nich wszystko. Koń od pegaza różni się tym, że ten pierwszy istnieje, jest poznawalny zmysłowo i gdy o nim prawdziwie myślimy, to mamy na myśli nie co innego, tylko to właśnie zwierzę, którego właściwości dają się zaobserwować w świecie. O pegazie można zaś stwierdzić wszystko, wypowiedzieć każdą niedorzeczność i myśleć cokolwiek – że ma parę skrzydeł lub dwie pary, bo nie da się go z żadnym bytem zestawić – pegaz po prostu nie istnieje. Jak jednak istnieje natura? Co sprawia, że ma ona jednolity charakter? Co przesądza o jej jedności i ciągłości? Na te pytania odpowiedzieli starożytni greccy materialiści filozoficzni, twórcy ontologii naturalistycznej i zarazem materialistycznego monizmumonizm materialistyczny (naturalistyczny)materialistycznego monizmu. Twierdzili oni, że świat jest jeden i tylko ten, który nas otacza. Istnieje tylko natura, a ta przejawia się zmysłowo. Jej struktura jest właściwa dla wszystkich jej elementów – ożywionych i nieożywionych, fizycznych i psychicznych. Jest nią budowa cząstkowa, atomowa. Cała materia, z której składa się wszechświat, twierdzili atomiściatomizmatomiści, składa się z atomów. Twórcą tego poglądu był – wedle jego ucznia Demokryta (ok. 460–360 p.n.e.) – Leucyp, ale to dopiero Demokryt sformułował teorię w pełnym kształcie.

RxyBArxhDWSYo1

Ilustracja przedstawia model budowy atomu. W centrum modelu są cztery czarne kulki oraz trzy czerwone. Przez środek modelu przechodzą trzy przecinające się elipsy. Na każdej z nich jest jedna niebieska kulka. Model jest symetryczny.

Filozof ten twierdził, że świat składa się z nieskończonej materii, a ta z niepodzielnych cząstek – atomów. Istnieje tylko to, co składa się z atomów. Jeśli nie ma atomowej budowy, nie jest materialne, a więc nie istnieje. Atomy nie różnią się jakością, ale kształtem, położeniem i porządkiem. Są w stałym ruchu, dlatego powodują zmienność w przyrodzie. Znajdują się w próżni, która w ten sposób wypełnia materię i jest jej częścią (istnieje zatem – jest bytem w rozumieniu Parmenidesa, choć Demokryt nazywał ją niebytem). Materia pozornie różni się w ten sposób od bytu Parmenidesa, który mówił o tym, że byt jest ciągły. Dla atomistów materia oznaczała jednak próżnię wraz z wypełniającymi ją atomami, a więc w całości była ciągła. Także tylko pozornie atomiści różnili się od eleatów przekonaniem o różnorodności świata. Różnorodność natury, wynikająca wedle Demokryta z ilościowych (a nie – jakościowych) różnic między atomami lub z różnic w ich ruchu, położeniu lub układzie, była więc tylko pozorna. Całość bowiem ostatecznie jest jedna – wszystko, co zajmuje przestrzeń (próżnia z wypełniającymi ją atomami) i istnieje w czasie. Taki byt nazywamy materialnym (lub empirycznym). To byt jednolity, jeden, poznawalny zmysłami, pojmowalny umysłem i taki, o którym można formułować na podstawie doświadczenia zmysłowego sensowne sądy – prawdziwe lub fałszywe – zgodne lub niezgodne z rzeczywistością. Przekonanie, że istnieje tylko taki byt, a wszystko inne jest niebytem – iluzją, fikcją lub wyobrażeniem – istnieje do dziś i jest nazywane naturalizmem ontologicznym. Starożytny historyk filozofii Diogenes Laertios tak opisywał poglądy Demokryta:

Monizm panteistyczny

RF7SUPK0yDOAg1

Zdjęcie przedstawia niebo pokryte białymi chmurami. Chmury są rozświetlone przez przebijające się przez nie słońce.

Inną postacią monizmu jest monizm panteistycznymonizm panteistycznymonizm panteistyczny. W odróżnieniu od monizmu materialistycznego uznaje on, że w świecie istnieje poza przyrodą pierwiastek duchowy, rozumny, ale istnieje on immanentnie w świecie. Nie jest osobną formą bytu, lecz przenika materię – stanowi z nią jedność. Nie jest w związku z tym poznawalny zmysłami, tylko rozumem. Monizm ten zatem przyjmował, że wszystko, co istnieje, jest materialne, poznawalne zmysłami, ale mieści się w nim także ukryta rzeczywistość: prawa natury, rozum świata, a nawet Bóg.

Najstarszy pogląd tego rodzaju znajdujemy w pismach starożytnych stoików. W rzeczywistości otaczającego nas świata doszukiwali się oni rozumu przenikającego wszechświat i kierującego nim. Cała natura była zatem w ich przekonaniu rozumna, wypełniona ukrytymi koniecznościami mieszczących się w niej praw. Konieczności te określali – za tradycją grecką – mianem fatum (przeznaczenia). Marek Aureliusz pisał:

Podobne przekonania do stoików głosił w czasach nowożytnych Baruch Spinoza (1632–1677). Nie wierzył on w istnienie żadnego transcendentnego (pozaempirycznego, ponadmaterialnego) świata, ale uznawał, że cały doskonały, boski porządek rzeczy mieści się w świecie materialnym, w przyrodzie. Istniejący świat to jedność ducha i materii. Zatem byt absolutny – tożsamy w tym ujęciu z judeochrześcijańskim Bogiem – nie jest niczym innym, jak tylko zawartymi w przyrodzie prawami świata – prawami natury. Kierują one światem, ale nie wykraczają poza jego naturalny porządek. Pisał Spinoza:

Słownik