Przeczytaj
Ugrupowania sejmowe
W XVIII w., kiedy sytuacja polityczna i gospodarcza Rzeczypospolitej stawała się coraz gorsza, wykształciły się stronnictwa skupiające różnego rodzaju siły polityczne. Za czasów panowania Augusta Poniatowskiego ku sojuszowi z Prusami i przebudowie ustroju parło stronnictwo patriotyczne, kierowane przez Ignacego Potockiego i księcia Adama Kazimierza Czartoryskiego. W jego składzie znaleźli się także ksiądz Hugo Kołłątaj i wychowanek Szkoły Rycerskiej Julian Ursyn Niemcewicz, zwolennicy szerokich reform ustrojowych, m.in. zniesienia liberum vetoliberum veto i uniezależnienia od Rosji.
Na ilustracji widoczny jest Order Orła Białego – najstarsze i najwyższe odznaczenie państwowe. Wskaż je.
EkspozyturąEkspozyturą rosyjską, związaną z feldmarszałkiem Grigorijem Potiomkinem, było stronnictwo konserwatywnestronnictwo konserwatywne skupione wokół hetmanów koronnych: Franciszka Ksawerego Branickiego i Seweryna Rzewuskiego oraz Stanisława Szczęsnego Potockiego, którzy byli za utrzymaniem dawnego ustroju i wzmocnieniem roli hetmanów oraz wojska. Z racji demagogicznegodemagogicznego powoływania się na wolność szlachecką dla obrony własnej pozycji nazywano ich niekiedy republikantami.
Trzecią grupę stanowili zwolennicy króla, których liczba stopniowo topniała wobec ostrych ataków na Stanisława Augusta w początkowym okresie sejmu. Zwolennicy monarchy żądali ograniczonych reform, np. wzmocnienia władzy, praw dla mieszczan, opieki państwa nad chłopami, sojuszu z Rosją. Z czasem król dostosował swoją politykę do postulatów stronnictwa patriotycznegostronnictwa patriotycznego, co wyraźnie podniosło jego osobisty autorytet i umożliwiło mu odegranie kluczowej roli w dziele reform ustrojowych.
Ku reformom ustrojowym
Już pierwsze decyzje sejmu szły nie po myśli Rosji. Jeszcze w 1788 r. uchwalono zwiększenie liczebności armii do 100 tys. żołnierzy. Na jej utrzymanie przeznaczono podatek nazwany ofiarą dziesiątego groszaofiarą dziesiątego grosza. Wojsko miało podlegać zwierzchności specjalnej deputacji sejmowej, nie zaś hetmanom. W 1789 r. zlikwidowano Radę NieustającąRadę Nieustającą, tym samym zaś sejm stał się de facto najwyższym organem władz Rzeczypospolitej. Akt ten, nie bez słuszności nazwany „polską Bastylią”, otworzył dyskusję nad reformą ustroju. Specjalna komisja sejmowa, której najaktywniejszym uczestnikiem był Ignacy Potocki, opracowała utrzymany w duchu republikańskim projekt zmian, zatytułowany Zasady do poprawy rządu. Zakładał on wzmocnienie sejmu poprzez zniesienie liberum veto oraz osłabienie pozycji monarchy, którego chciano pozbawić prawa do mianowania ministrów i rozdawania królewszczyznkrólewszczyzn. Jednak po części z powodu działań opozycji, po części w wyniku niezgody w szeregach reformatorów dyskusja toczyła się ospale. Tymczasem korzystna dla Rzeczypospolitej koniunktura międzynarodowa dobiegała końca: Austria zawarła porozumienie z Prusami i wycofała się z wojny z Turcją, przez co sojusz z państwem polsko‑litewskim przestał być Prusom potrzebny. Pod koniec 1790 r. z uwagi na liczne niezakończone prace uchwalono, by do obradującego już dwa lata sejmu dokooptować nowy komplet posłów. Uchwalone przez sejmiki instrukcje dla posłów uświadomiły Potockiemu, że jedynie w sojuszu z królem można będzie przeprowadzić reformy ustrojowe.
Prace nad ustawą rządową
Początek zbliżenia między królem a stronnictwem patriotycznym datuje się na maj 1790 r. Doszło doń dzięki pośrednictwu Scypiona Piattolego, Włocha związanego z Potockimi, a jednocześnie pełniącego funkcję lektora monarchy. Pod koniec roku Stanisław August podyktował mu główne założenia ustrojowe, z którymi zapoznali się Potocki, Kołłątaj i Małachowski. W wyniku poufnych konsultacji w marcu 1791 r. powstał projekt konstytucji.
Ostateczna wersja dokumentu, zredagowana przez Kołłątaja i uchwalona przez sejm 3 maja 1791 r. pod nazwą Ustawy Rządowej, stanowiła kompromis między programem Potockiego a programem króla. Fakt, że wiele rozwiązań republikańskich, o które wnioskował Potocki, zastąpiono regulacjami proponowanymi przez monarchę, pozwala uznać Stanisława Augusta Poniatowskiego za głównego autora konstytucji.
Wymień najważniejsze postanowienia Konstytucji 3 maja.
O czym świadczy fakt tak szybkiego wydania konstytucji drukiem w językach obcych?
W stronę reform społecznych
Czy jakieś elementy stroju Stanisława Poniatowskiego nawiązują do sprawowanej przez niego funkcji? Jeśli tak, to jakie?
Aby uśmierzyć obawy przed zmianą nie tylko ustroju politycznego, lecz także społecznego, potwierdzono przywileje szlachty, w tym równość wobec prawa i nietykalność osobistą. Położenie części stanu szlacheckiego zmieniała natomiast osobna ustawa o sejmikach, uchwalona w marcu 1791 r., która nieposiadającą własności ziemskiej szlachtę gołotę wykluczyła z narodu politycznego, odebrawszy jej prawo udziału w zjazdach lokalnych, choć nie kwestionowała jej szlacheckiej tożsamości. Była to realizacja postulatu sprzyjających reformom pisarzy politycznych, którzy w gołocie widzieli posłuszne narzędzie magnaterii. W publicystyce czasów stanisławowskich żywo dyskutowano nad sytuacją prawną mieszczan, a wyrazem dążenia do jej poprawy była zorganizowana przez burmistrza Starej Warszawy Jana Dekerta w grudniu 1789 r. tzw. czarna procesja (od koloru strojów uczestników), podczas której przedstawiciele miast królewskich wręczyli posłom swoje postulaty.
Jednym z inspiratorów tej manifestacji był Kołłątaj, który projektując reformy ustrojowe, domagał się rozszerzenia praw politycznych na mieszczaństwo i utworzenia dla jego przedstawicieli odrębnej izby w sejmie. Ale w realizacji tych koncepcji przeszkodziła tradycyjna niechęć szlachty do miast i mieszczan. Ostatecznie konstytucja potwierdziła tylko postanowienia wcześniejszej ustawy o miastach królewskich z kwietnia 1791 r., która przyznawała mieszczanom prawo nabywania posiadłości ziemskich oraz piastowania urzędów i awansowania do rang oficerskich w wojsku, co dotąd było zarezerwowane dla szlachty. Planowano też liczne nobilitacjenobilitacje, aby – jak pisał Kołłątaj – „uczynić ze stanu miejskiego pierwszy do szlacheckiego stopień, tak iż w przeciągu lat kilkudziesięciu przelałby się stan miejski w szlachecki”.
Z kolei w odniesieniu do chłopów konstytucja ograniczyła się do ogólnikowego stwierdzenia o przyjęciu ich pod opiekę prawa i rządu krajowego
. Panów zobowiązano, by przestrzegali warunków zawartych z poddanymi umów, w praktyce ich zawieranie było jednak rzadkością i tylko znikoma część stanu włościańskiego mogła się nimi posłużyć w sądzie. Konstytucja nie zniosła poddaństwa chłopów, za to mając na względzie pomnożenie ludności krajowej
, proklamowała wolność zupełną dla wszystkich ludzi tak nowo przybywających, jako i tych, którzy by, pierwej z kraju oddaliwszy się, teraz do Ojczyzny powrócić chcieli
. Oznaczało to nie tylko amnestię dla zbiegów, ale również gwarancję, że nie powrócą do statusu poddanych.
Wymień elementy, które wskazują na to, że przedstawieni na ilustracji żołnierze należą do stanu chłopskiego. Zwróć uwagę na strój i broń kosynierów.
W sumie zatem Konstytucja 3 maja i towarzyszące jej ustawy stwarzały warunki do stopniowego przekształcenia społeczeństwa stanowego tak, by o przynależności do „narodu politycznego” decydowało nie urodzenie, lecz stan posiadania. Aby ten proces mógł się dokonać, potrzeba wszak było co najmniej kilkudziesięciu lat. Tymczasem Ustawa Rządowa z dnia 3 maja przetrwała zaledwie rok.
Uchwalenie konstytucji
Czy jego strój nawiązuje do tradycji sarmackich?
Termin sesji sejmowej, podczas której miano głosować nad konstytucją, został wybrany nieprzypadkowo, większości opozycyjnych posłów nie było bowiem wówczas w stolicy. Bezpośrednim powodem zwołania obrad były napływające z zagranicy depesze, których prezentację przygotowano w taki sposób, by nasuwała wniosek, że Rzeczypospolitej grozi kolejny rozbiór, to zaś miało skłonić izbę do działania. Aby wzmóc zapał posłów, zadbano o obecność na sejmowej galerii specjalnie dobranej publiczności, która miała żywo reagować na wydarzenia. Przed Zamkiem Królewskim, gdzie obradował sejm, stanęło wojsko i zebrali się warszawscy mieszczanie, co przywodziło na myśl wydarzenia paryskie sprzed dwóch lat, które zapoczątkowały rewolucję francuską. Zgodnie z przewidywaniami odczytanie depesz wywołało na sali poruszenie. Marszałek Stanisław Małachowski, ponaglany przez publiczność z galerii, zarządził odczytanie tekstu Ustawy Rządowej, która miała być ratunkiem dla ojczyzny, a następnie zarządził dyskusję, która trwała od godziny jedenastej do szóstej wieczorem.
W jakim momencie został przedstawiony Jan Suchorzewski?
Ze stanowczym protestem przeciw konstytucji wystąpił poseł kaliski Jan Suchorzewski. Wyciągnąwszy szablę, zagroził, że zabije swego małoletniego syna, by nie musiał on żyć w ustroju, który odbiera narodowi szlacheckiemu jego złotą wolnośćzłotą wolność. To demagogiczne wystąpienie zakończyło się jednak fiaskiem, a Suchorzewskiemu odebrano i dziecko, i broń. Konstytucję uchwalono niezgodnie z zasadami obowiązującymi na sejmach skonfederowanych – nie licząc nawet dokładnie głosów, co stanowiło swoisty zamach stanu. Kiedy więc Stanisław August podniósł rękę, by po raz kolejny zabrać głos – jak zapisał autor diariusza sejmowego – „senat i wszyscy prawie posłowie, z miejsc swoich ruszywszy na środek izby, prosili najgoręcej króla, aby swą przysięgą ową konstytucję utwierdzić raczył”. Usłuchawszy wezwania, monarcha przysiągł przestrzegać ustawy. Posła Suchorzewskiego, który usiłował powtórzyć gest Rejtana z sejmu rozbiorowego w 1773 r., usunięto z sali obrad. Podobnie uczyniono z wahającym się Kazimierzem Nestorem Sapiehą, którego niósł na swych barkach jeden z królewskich adiutantów. Następnie ruszono z Zamku do pobliskiej kolegiaty św. Jana, gdzie złożono kolejną uroczystą przysięgę i zaintonowano hymn Te Deum laudamus (łac., Ciebie Boga wysławiamy).
Reformy ustrojowe
Jak określiłbyś/określiłabyś nastrój towarzyszący uczestnikom wydarzenia?
Ustrój polityczny Rzeczypospolitej skonstruowany został zgodnie z zasadą trójpodziału władzy. Władzę ustawodawczą stanowił dwuizbowy sejm o charakterze kadencyjnym, do którego posłów wybierano na dwa lata, podczas gdy senatorowie po dawnemu piastowali swoje urzędy dożywotnio. Raz na 25 lat zwoływać miano sejm konstytucyjny, którego zadaniem były rewizja i uaktualnienie konstytucji. Projekty ustaw przyjmowała izba poselska w głosowaniu większościowym, po czym trafiały one do senatu, który miał prawo weta i gdyby z niego skorzystał, ustawa mogłaby być ponownie głosowana dopiero w następnej kadencji. W przypadku spraw niecierpiących zwłoki po zawetowaniu przez senat cały sejm miał jeszcze raz głosować wspólnie i od tego werdyktu nie przewidziano już odwołania. Konstytucja zniosła zarówno liberum veto, jak i konfederacjekonfederacje, a zakazując posłom zaprzysięgania instrukcji sejmikowych i stanowiąc, że „uważani być mają jako reprezentanci całego narodu”, zrywała z partykularyzmempartykularyzmem powiatowym, charakterystycznym dla izby poselskiej poprzednich dwóch stuleci.
Co symbolizuje klepsydra?
Głową władzy wykonawczej był król. Po śmierci bezdzietnego Stanisława Augusta tron, odtąd dziedziczny, miała objąć dynastia Wettinów. Monarcha sprawował władzę wraz z mianowaną przez siebie radą, zwaną Strażą Praw, która składała się z prymasa oraz pięciu ministrów, którym podlegały komisje wielkie: administracji, edukacji, skarbu i wojska. Głos decydujący należał do króla, który miał w trakcie obrad każdorazowo podsumowywać dyskusję. Konstytucja zastrzegała jednak, że Straż nie może bez zgody sejmu wydawać ustaw i ogłaszać ich wykładni ani zawierać umów międzynarodowych. Co więcej, sejm uzyskał prawo odwoływania ministrów: wymagało to połączenia obu izb i uzyskania większości dwóch trzecich głosów. Tym samym Rzeczpospolita jako druga po Anglii wprowadziła zasadę odpowiedzialności politycznej ministrów. Na poziomie lokalnym władzę sprawowały wybierane na sejmikach na dwuletnią kadencję komisje porządkowe cywilno‑wojskowe. Stosunkowo najmniejszym zmianom uległa władza sądownicza, która zachowała charakter stanowy. Zniesiono jedynie podział na sądy ziemskie i grodzkie, którym podlegała szlachta. Wprowadzono zaś jednolite i stale gotowe do działań sądy, od których wyroku nadal można było odwoływać się do trybunałów. Brak jakiejkolwiek wzmianki o unii polsko‑litewskiej w całym tekście Ustawy Rządowej, która Rzeczpospolitą traktuje jako państwo jednolite, wynikał ze świadomego zabiegu, wpisującego się w charakterystyczną dla wielu państw ówczesnej Europy tendencję do znoszenia partykularyzmów. Aby zapobiec obawom Litwinów, że zostaną zdominowani przez Koroniarzy, uchwalono ustawę o „zaręczeniu wzajemnym obojga narodów”, która zapewniała im połowę miejsc w komisjach wielkich.
Słownik
(z niem. Expositur od łac. expositurus – mający wystawić, expositio – wyłożenie, przedstawienie) przedstawicielstwo rządu albo jakiejś organizacji czy instytucji, które działa w jej imieniu poza główną siedzibą
(z gr. demagogia – kierowanie ludem od demos – lud + agogos – wiodący, prowadzący) sposób wpływania na opinię publiczną poprzez działanie polegające na odwoływaniu się do emocji, oczekiwań i obaw, składanie obietnic w celu zdobycia zwolenników
związek skupiający większą część szlachty; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów
ziemie należące do monarchy, zarządzane przez starostów; nadawane były przez władców wpływowej szlachcie i magnaterii
zasada umożliwiająca zerwanie sejmu przez jednego posła (i unieważnienie w ten sposób podjętych uchwał); liberum veto było zawieszane podczas konfederacji generalnej, bo sejm skonfederowany nie mógł być zrywany
(z łac. nobilitatio, nobilis – szlachetny) tu w znaczeniu przejścia osoby nieposiadającej wcześniej tytułu szlacheckiego do tego stanu; uszlachcenie
podatek dochodowo‑gruntowy ustanowiony przez Sejm Czteroletni w 1789 r. i przeznaczony na utrzymanie wojska Rzeczypospolitej; mial postać daniny pobieranej od szlachty (w wysokości 10 proc.) oraz duchowieństwa (20 proc.)
(z łac. particularis – oddzielny, cząstkowy, particula – cząstka, pars – część) dbałość o interesy swojego miasta, regionu lub określonej grupy społecznej kosztem interesów ogółu
powołana w 1775 r. przez sejm rozbiorowy, pełniła funkcję najwyższej władzy administracyjnej Rzeczypospolitej i była pierwszym nowożytnym rządem; składała się z króla, 18 senatorów i 18 posłów, dzieliła się na pięć departamentów
prorosyjskie stronnictwo polityczne; sprzeciwiało się reformom Stanisława Augusta Poniatowskiego; podemowali działania broniące wartości patriotycznych i dążące do utrzymania liberum veto
nieformalne ugrupowanie polityczne istniejące w latach 1788‑1792 w okresie Sejmu Czteroletniego; podejmowało działania dążące do wprowadzenia reform politycznych; jego dziełem była Konstytucja 3 maja
określenie używane w odniesieniu do przywilejów i swobód, jakimi cieszyła się szlachta w Rzeczypospolitej w okresie od XVI do XVIII w. Do najważniejszych należały: formalna równość wobec prawa w obrębie stanu szlacheckiego, nietykalność osobista (zakaz więzienia bez wyroku sądowego), realny udział w rządach (konstytucja nihil novi, która zakazała królowi uchwalanie nowych praw bez zgody izby poselskiej i senatu; liberum veto, czyli prawo każdego z posłów do zerwania obrad sejmu; elekcja viritim – wybór króla z udziałem całej szlachty)
Słowa kluczowe
Konstytucja 3 maja, liberum veto, stronnictwo patriotyczne, reformy ustrojowe, czarna procesja, Rzeczpospolita w XVIII w., rozbiory Polski, rozbiory Rzeczypospolitej
Bibliografia
W. Kalinka, Sejm Czteroletni, t. 1–2, Warszawa 1991.
K. Zienkowska, Sławetni i urodzeni. Ruch polityczny mieszczaństwa w dobie Sejmu Czteroletniego, Warszawa 1976.
E. Rostworowski, Ostatni król Rzeczypospolitej. Geneza i upadek Konstytucji 3 maja, Warszawa 1966.
Ł. Kądziela, Narodziny Konstytucji 3 maja, Warszawa 1991.
J. Łojek, Ku naprawie Rzeczypospolitej. Konstytucja 3 maja, Warszawa 1988.
J. Michalski, Konstytucja 3 maja, Warszawa 1985.
A. Zahorski, Spór o Stanisława Augusta, Warszawa 1990.