Produkty procesów plutonicznych

Magma może zastygać w różnych warunkach i otoczeniu. Jeśli krzepnie w otoczeniu innych skał, powstają tzw. intruzje magmowe. Na skutek wtargnięcia magmy w obszar występowania skał starszych, te drugie ulegają deformacjom. Dodatkowo, wysoka temperatura magmy przeobraża otaczające skały. Intruzje przecinają więc istniejące warstwy skalne i mogą przebiegać zgodnie lub niezgodnie ze starszymi warstwami.

Intruzje zgodne z warstwami starszych skał

Intruzje takie przebiegają zgodnie z kierunkiem przebiegu warstw skał otaczających, tzn. płaszczyznami strukturalnymi (takimi jak uławicenie starszych skał, powierzchnie niezgodności albo płaszczyzny tektoniczne). W ten sposób powstają sille, czyli intruzje magmowe wciskające się pomiędzy występujące warstwy skalne. Przy większej objętości magmy powstają lakolity lub lopolity i fakolit.

Intruzje niezgodne z warstwami starszych skał

Intruzje takie polegają na przecięciu istniejących warstw skalnych. W takim przypadku powstają:

• batolity, czyli intruzje magmy, w których nieznana jest podstawa (granica dolna), są to nieregularne bloki granitowe pod powierzchnią ziemi, o dużych rozmiarach, które powstały z zastygłej magmy;

• dajki, czyli pionowe żyły magmowe przecinające wiele warstw skalnych i biegnące w poprzek warstw starszych.

Intruzje magmowe wraz z formami pochodzenia wulkanicznego

RhiDMsj6ExCWR

Schemat prezentuje intruzje magmowe wraz z formami pochodzenia wulkanicznego. Na schemacie jest przekrój poprzeczny. W głębi ziemi zaznaczono batolit - to intruzja magmowa ciągnąca się w dół do nieznanej głębokości. Jej górna powierzchnia przecina skały niezgodnie z ich warstwowaniem. Na ilustracji obok batolitu jest lakkolit - to intruzja, która ma bochenkowaty kształt z płaską podstawą i wypukłą górną powierzchnią. Wdziera się między starsze warstwy, nie przecinając ich. Kolejną intruzją jest dajka - przecina warstwy i przypomina żyłę. Still leży w dolnej części komina wulkanicznego - to dwie poziome żyły usytuowane pomiędzy dwiema warstwami skalnymi. Komin to kanał łączący komorę wulkaniczną z powierzchnią ziemi, wypływa z niego lawa, tworząca potok na zboczu wulkanicznego stożka. Na powierzchni ziemi na ilustracji pokazano stożkowate wzniesienie - nek oraz stożek coria przypominający miniwulkan.

Skutki procesów plutonicznych

Zjawiska plutoniczne mają miejsce na dużych głębokościach, przez co nie mają bezpośredniego znaczenia ani dla codziennego funkcjonowania człowieka, ani dla gospodarki. Jednak w efekcie procesów plutonicznych powstaje wiele różnych skał, które mogą być wykorzystane przez człowieka.

Skały magmowe plutoniczne

Skały magmowe plutoniczne są efektem krzepnięcia magmy będącej stopem krzemianowym. Cechą charakterystyczną tych skał jest wyraźna budowa krystaliczna. Kryształy są wynikiem warunków, w jakich zastyga magma – powolnego stygnięcia i wysokiego ciśnienia występującego pod powierzchnią ziemi. Strukturę skał magmowych plutonicznych nazywa się jawnokrystaliczną. Im większa głębokość krzepnięcia magmy, tym kryształy są większe i bardziej widoczne. Efektem występowania krzemionki w składzie magmy jest powstanie skał, które zawierają kwarc. Zawartość krzemionki decyduje o odczynie skały – duży udział krzemionki prowadzi do powstania skał kwaśnych, mały do powstania skał zasadowych. Do skał plutonicznych kwaśnych zalicza się granitoidy, a przykładem może być granitgranitgranit. Typowe granity zbudowane są z kwarcu, skaleni i łyszczyków. Duży udział kwarcu powoduje, że skały plutoniczne kwaśne mają jasne barwy. Przykładem skały plutonicznej zasadowej jest gabrogranitgabro, czyli skała o ciemnej zielonej i czarnej barwie. Wśród skał plutonicznych występują także skały obojętne. Do takich zalicza się sjenit i dioryt. Pierwsza z nich ma różowe zabarwienie, a druga jest szara.

RPMf8YCimtLcx

Zdjęcie przedstawia kawałek granitu. Ma jasnoszarą barwę z ciemnymi i żółtymi dodatkami. Skała jest chropowata.

Skały żyłowe

Skały te powstają w sąsiedztwie starszych warstw skalnych. Uznaje się je za skały pośrednie między typowymi skałami plutonicznymi a wulkanicznymi. Podobieństwo do jednego rodzaju zależy od głębokości i warunków krzepnięcia magmy.

Skały metamorficzne

Magma może stygnąć w sąsiedztwie starszych skał. Warunki, w których dochodzi do stygnięcia magmy, wpływają również na sąsiednie skały. Do czynników tych zalicza się wysoką temperaturę oraz wysokie ciśnienie. Podobnie jak dla formowania się skał plutonicznych, istotna jest głębokość, na jakiej zachodzi cały proces. Temperatura odgrywa szczególnie dużą rolę w strefie bezpośredniego kontaktu magmy i starszych skał. Ciśnienie natomiast może powodować zmniejszenie objętości minerałów (ciśnienie statyczne) albo deformować kryształy (ciśnienie kierunkowe). Skały metamorficzne mają zróżnicowany skład, jest on efektem składu skały, która ulega przekształceniu, oraz siły oddziaływania ciśnienia i temperatury. Do składników skał metamorficznych zalicza się kwarc, mikę, skalenie, dolomity, hematyty, magnetyty i kalcyty. Do skład metamorficznych zalicza się: fyllit, gnejsgnejsgnejs, kwarcytkwarcytkwarcyt, łupek oraz marmurmarmurmarmur.

Nazwa skały	Cechy charakterystyczne i wygląd
Fyllit	kolor szary lub szarozielony, wyraźny podział na bardzo cienkie warstwy, struktura drobnoziarnista R1QzrJb1cpjUm Zdjęcie przedstawia drobnoziarnisty łupek. Jest szary z jasnobrązowymi wstawkami. Ma zaokrąglone krawędzie. W niektórych miejscach jest porowaty.
Gnejs	kolor szary, różowy, złoty, czerwony, wyraźny układ pasm – pasma minerałów, struktura średnio lub gruboziarnista RO9rbuJkj5dGb Na zdjęciu znajduje się skała o czarnej barwie z elementami jasnoszarymi i jasnobrązowymi układającymi się w poprzeczne pasma. Kamień ma nieostre krawędzie.
Kwarcyt	kolor jasnoszary, niebieski, szaro‑różowy, brak wyraźnych pasm minerałów, skała bardzo zwięzła Rtcl7PAuYBPaS Zdjęcie przedstawia rozłupany kwarcyt. Jest brązowy, ziarnisty, sprawia wrażenie twardego.
Marmur	występowanie charakterystycznych żyłek o innej barwie niż minerały otaczające, kryształy są słaborozwinięte, czasem niewidoczne, bardzo zróżnicowana kolorystyka – od jasnych barw po ciemne R1Kf5xPqsuLaP Na zdjęciu jest kawałek skały i wypolerowanego marmuru. Skała jest jasna, ma nieregularny kształt stosunkowo gładką powierzchnię. Wypolerowany marmur ma kształt sztabki. Na białej powierzchni są ciemniejsze pasma w postaci żył.

Znaczenie gospodarcze skał plutonicznych

Zjawiska plutoniczne nie mają bezpośredniego znaczenia dla gospodarki człowieka. Jednak biorąc pod uwagę skutki zjawisk plutonicznych, można uznać, że mają one dla człowieka znaczenie pośrednie. Skutkami zjawisk plutonicznych – jak wskazano we wcześniejszej części materiału – jest powstanie skał magmowych i metamorficznych. Skały te mają olbrzymie znaczenie w szeroko rozumianym budownictwie.

Słownik