Aron Guriewicz Problemy średniowiecznej kultury ludowej

W społeczeństwie, którego przytłaczająca większość była niepiśmienna, piśmiennictwo nie było ani jedynym, ani najważniejszym środkiem komunikacji między ludźmi. [...] Społeczeństwo średniowieczne w swej masie było społeczeństwem, które nie posiadało piśmiennictwa [...]. Przed wszystkim trzeba znów przypomnieć, że umiejętność czytania i pisania oceniana była w społeczeństwie średniowiecznym jako przywilej, jako pewna społeczna przewaga [...]. Dlatego do obowiązków posiadaczy wiedzy należało też rozdzielanie jej, oczywiście w ograniczonych dawkach i z odpowiednimi wyjaśnieniami, wśród tych, którzy byli pozbawieni bezpośredniego dostępu do książki. [...] Książka w średniowiecznej Europie przeznaczona była nie tylko do czytania milczącego, samotnego, indywidualnego, lecz również na głos, przed zespołem ludzi. Jednak nie każdy tekst mógł być czytany wobec danego audytorium, i dla stróżów sakralnejsakralnysakralnej wiedzy powstawało zadanie tworzenia [...] tekstów przeznaczonych do rozpowszechniania w środowisku niewtajemniczonych w celu ich pouczenia. [...] Teksty przeznaczone dla „prostaków” nieodmiennie były przystosowywane przez ich twórców do poziomu umysłowego audytorium i musiały się liczyć z jego upodobaniami, wymaganiami, duchową orientacją.

1 Źródło: Aron Guriewicz, Problemy średniowiecznej kultury ludowej, tłum. Z. Dobrzyniecki, Warszawa 1987, s. 18–19.

Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią

DE MORTE

Polikarpus, tak wezwanywezwanywezwany,
Mędrzec wieliki, mistrz wybranywybranywybrany,
Prosił Boga o to prawieprawieprawie,
By uźrzał śmierć w jej postawiew jej postawiew jej postawie.
Gdy się moglił Bogu wiele,
Ostał wszech ludzi w kościeleOstał wszech ludzi w kościeleOstał wszech ludzi w kościele,
Uźrzał człowieka nagiego,
PrzyrodzeniaprzyrodzeniaPrzyrodzenia niewieściego,
Obraza wielmi skaradegoObraza wielmi skaradegoObraza wielmi skaradego,
ŁoktusząŁoktusząŁoktuszą przepasanego.
Chuda, blada, żołte lice
Łszczy się jako miednicaŁszczy się jako miednicaŁszczy się jako miednica;
Upadł ci jej koniec nosa,
Z oczu płynie krwawa rosa;
Przewiązała głowę chustą
Jako samojedźsamojedźsamojedź krzywousta;
Nie było warg u jej gęby,
Poziewając skrżyta zęby;
Miece oczy zawracającMiece oczy zawracającMiece oczy zawracając,
Groźną kosę w ręku mając;
Goła głowa, przykra mowa,
Ze wszech stron skarada postawa –
Wypięła żebra i kości,
Groźno siecze przez lutościprzez lutościprzez lutości.
Mistrz widząc obraz skarady,
Żołte oczy, żywotżywotżywot blady,
Groźno się tego przelęknął,
Padł na ziemię, eżeeżeeże stęknął.
Gdy leżał wznak jako wiławiławiła,
Śmierć do niego przemowiła.

Mors dicitMorsMors dicit:

Czemu się tako barzo lękasz?
Wrzekomoś zdrow, a wżdywżdywżdy stękasz!
Pan Bog tę rzecz tako nosił,tętę rzecz tako nosił,
Iżeś go o to barzo prosił,
Abych ci się ukazała,
Wszytkę swą moc wzjawiła;
Otoż ci przed tobą stoję,
Oględaj postawę moję:
Każdemu się tak ukażę,
Gdy go żywota zbawię.
Nie lękaj się mie tym razem,
Iż mię widzisz przed obrazemprzedprzed obrazem.
Gdy przydę, namilejszy, k tobie,
Tedy barzo zeckniesz sobiezecknieszzeckniesz sobie:
Zableszczysz na strony oczyZableszczyszZableszczysz na strony oczy,
Eż ci z ciała pot poskoczyposkoczyposkoczy;
Rzucęć się jako kot na myszy,
Aż twe sirce ciężko wdyszywdyszywdyszy.
Otchoceć się z miodem tarnekzz miodem tarnek,
Gdyć przyniosę jadu garnek –
Musisz ji pić przez dziękiprzezprzez dzięki;
Gdy pożywieszpożywieszpożywiesz wielikiej męki,
Będziesz mieć dosyć tesnicetesnicetesnice,
Odbędziesz swej miłośniceOdbędzieszOdbędziesz swej miłośnice.
Ostań tego wszech, tobie wielęOstańOstań tego wszech, tobie wielę,
Przez dzięki cię z nią rozdzielę.
Mow se mną, boć mam działodziałodziało,
Gdyć się se mną mowić chciało;
Widzisz, iżem ci robotnica –
Czemu cię wzięła taka tesnica?
Ma kosa wiszwiszwisz, trawę siecze,
Przed nią nikt nie uciecze.
Wstań, mistrzu, odpowiedz, jestli umiesz!
ZaZaZa po polsku nie rozumiesz?
Snadź ci Sortes nie pomożeSnadźSnadź ci Sortes nie pomoże,
Przelęknąłeś się, nieboże!
Już odetchni, nieboraku,
Mow ze mną, ubogi żaku,
Nie boj się dziś mojej szkoły,
Nie dam ci czyść epistołyczyśćczyść epistoły.

Magister dicit:Magister dicitMagister dicit:

Miła Śmirci, racz mi wzjewićwzjewićwzjewić,
PrzeczPrzeczPrzecz chcesz ludzie żywota zbawićzbawićzbawić,
Czemu twą łaskę stracili,
ZaćZaćZać co złego uczynili?
[…]

Mors dicit:

[…]
Karczmarze, co źle piwa dająźle piwa dająźle piwa dają,
Nieczęsto na mię wspominają;
Jako swe miechy natkająJako swe miechy natkająJako swe miechy natkają,
W ten czas mą kosę poznają:
Kiedy nawiedzą mą szkołę,
Będę jem lać w gardlo smołę.
JednoJednoJedno się poruszę,
Wszytki nagle zdawićzdawićzdawić muszę:
Naprzod zdawię dziewki, chłopce,
Aż się chłop po sircu smekcepo sircu smekcepo sircu smekce.
[…]

Majister dicit:

By mię chciała trochę słuchać,
Chciałbych cię nieco pytać:
Czemu się lekarze stająstająstają,
Gdy z twej mocy nie wybawiają,
I też powiedają,
Eże wieliką moc zioła mają?

Mors respondit:

Otoć każdy lekarz faścifaścifaści,
Nie pomogą jego maści;
Pożywają mistrzostwa swegoPożywają mistrzostwa swegoPożywają mistrzostwa swego,
Poki nietu czasu megoPoki nietu czasu megoPoki nietu czasu mego,
A poki jest wola Boża,
Poty człowiek praw niezbożapraw niezbożapraw niezboża
Nie pomogą apotekiapotekiapoteki,
Przeciw mnie żadne leki –
A wżdywżdy2wżdy umrzeć każdy musi,
Kto jich lekarstwa zakusizakusizakusi;
Na mały czas mogą pomoc,
Iż niemocny weźmie swą mocniemocny weźmie swą mocniemocny weźmie swą moc.
A wżdy koniec temu będzie,
Gdy lekarz w mej szkole siędziesiędziesiędzie,
Bowiem przeciw śmirtelnej szkodzie
Nie najdzie ziela na ogrodzie.
Darmo pożywasz lubieszczkalubieszczkalubieszczka,
Już ci zgotowana deszczkadeszczkadeszczka;
Nie pomoże kurzenie piołynakurzenie piołynakurzenie piołyna,
Gdy przydzie moja godzina;
Nie pomogą i szełwijeszełwijeszełwije –
Wszytko śmirć przez ługu smyjeprzez ługu smyjeprzez ługu smyje.
Jać nie dbam o żadne ziele,
A wżdy już lat przeszło wiele,
Gdy pożywam swego państwapożywam ... państwapożywam swego państwa,
A nie dbam o żadne lekarstwa;
Swe poczwy nad ludźmi strojępoczwy nad ludźmi strojępoczwy nad ludźmi stroję,
A wżdy w jenej mierze stojęwżdy w jenej mierze stojęwżdy w jenej mierze stoję.
Morzę sędzie i podsędkipodsędkipodsędki,
Zadam jim wielikie smętki.
Gdy swą rodzinę sądzą,
Często na skazaniu błądząna skazaniu błądząna skazaniu błądzą –
Ale gdy przydzie Sąd Boży,
Sędzia w miech piszczeli włożymiech piszczeli włożymiech piszczeli włoży:
Już nie pojedzie na rokina rokina roki,
Czyniąc niesprawie otwłokiCzyniąc niesprawie otwłokiCzyniąc niesprawie otwłoki,
Co przewracał sądy wierneCo przewracał sądy wierneCo przewracał sądy wierne,
Bierząc winy nieumierniewiny nieumierniewiny nieumiernie,
Bierząc od złostnikowod złostnikowzłostnikow dary,
Sprawiając jich niewierySprawiając jich niewierySprawiając jich niewiery –
To wszytko będzie wzjawiono
I ciężko pomszczono.
[…]

polikarp Źródło: Rozmowa mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] W. R. Rzepka, W. Wydra, Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, Wrocław 1984, s. 268–277.