Znienawidzeni celebryci

Walki gladiatorówgladiatorgladiatorów wywoływały sprzeczne uczucia u starożytnych Rzymian. Pojedynki te miały swój początek w etruskich rytuałach związanych z ceremoniami pogrzebowymi, ale stanowiły w tych czasach raczej sporadyczne i elitarne wydarzenia. Z czasem wielkie widowiska, często z udziałem egzotycznych zwierząt, oraz emocje związane z oglądaniem rywalizacji stały się dostępne dla wszystkich bez względu na pochodzenie.

Rvp9MlEKk6muJ

Ilustracja przedstawia rysunek namalowany na kamiennej płycie. Widać kilku półnagich mężczyzn z hełmami na głowach, tarczami i włóczniami walczących ze sobą. Niektórzy z nich krwawią.

Walczący podczas nich gladiatorzy albo szybko stawali się popularnymi bohaterami, albo – pokonani – umierali zhańbieni. Musieli zdobyć popularność, uznanie za swoje męstwo lub przynajmniej wzbudzić pozytywne emocje publiczności. Pojedynek mógł się zakończyć wygraną, przegraną albo remisem, co powodowało, że publiczność nie zawsze podejmowała decyzję o losie pokonanego. W przypadku porażki widownia mogła go ocalić lub skazać na śmierć. Szacunkowo co dziesiąty gladiator ginął w trakcie występu. Jednocześnie określenie „gladiator” było stosowane przez Rzymian jako najgorsza obelga.

RPBQ0HZDSB9O0

Ilustracja przedstawia arenę walk gladiatorów, która otoczona jest wysokimi trybunami zapełnionymi wiwatującymi ludźmi. Na piasku widać gladiatora z hełmem na głowie, mieczem i tarczą, który jedną nogą przyciska do ziemi półnagiego mężczyznę. Gladiator spogląda w górę na tłum. Wokół widać leżące ciała innych gladiatorów.

Walki toczono według określonych zasad i rytuałów (pilnował tego sędzia), podczas igrzysk lub widowisk sponsorowanych przez cesarzy i najbogatszych Rzymian. To w czasie tych ostatnich walczono przeważnie „na śmierć i życie” – kwoty płacone właścicielowi szkoły gladiatorów były dużo wyższe niż koszty szkolenia i utrzymania gladiatora. Finał igrzysk przybierał postać krwawych walk, często z udziałem skazańców, którzy nie byli gladiatorami. Do starcia wystawiano zawodników o różnym uzbrojeniu - wyposażonych w hełm, tarcze, miecz, sztylet, sieć albo harpun oraz odmiennych stylach walki - pieszo, konno, na rydwanach. Wojownicy ubrani byli w przepaski na biodrach, wyjątkowo w tuniki. Kiedy odbywały się rekonstrukcje pojedynków z historii, dbano przy tym o szczegóły – uczestnicy dostawali ubiór i uzbrojenie z dawniejszych czasów.

RAZUpTJABcheD

Ilustracja przedstawia mozaikę, na której widać walczących gladiatorów. Są ubrani tylko w przepaski na biodrach, na głowach mają hełmy w rękach włócznie i tarcze. Po środku stoi młody mężczyzna w tunice do połowy uda, przed nim jeden z gladiatorów pokazuje mu coś palcem. Na ziemi leży tarcza.

RjjK65LhWVapQ1

Fotografia przedstawia płaskorzeźbę, na której widać dwie kobiety z tarczami i mieczami stojące na przeciwko siebie.

W starożytnym Rzymie walczyły też gladiatorki – niewolnice zmuszane do walki lub ochotniczki walczące dla pieniędzy i sławy. Ich występy nie były powszechne i miały na celu uatrakcyjnienie głównych pojedynków na arenie. Nie walczyły z mężczyznami, tylko między sobą („do pierwszej krwi”, czyli do zranienia) albo ze zwierzętami.

O wolność i godność

R1UxEIEitAKHQ1

Ilustracja przedstawia rzeźbę młodego, nagiego mężczyzny. Podnosi do góry głowę i krzyczy. Na nadgarstkach ma kajdany, których łańcuch jest rozerwany. Ciało mężczyzny jest umięśnione i muskularne. W tle widać skalną ścianę porośniętą trawą.

Okrutnie i bezmyślnie traktowani niewolnicy sprzeciwiali się, ale Rzymianie szybko tłumili odosobnione ogniska buntu. Pierwszym ich prawdziwym powstaniem była rebelia na Sycylii w latach 135–132 p.n.e. Na wyspie mieszkało bardzo dużo niewolników. Nie dbano o nich, nie zapewniano im ani wyżywienia, ani dachu nad głową czy ubrania. Na czele buntowników stanął pochodzący z Persji Eunus, który doprowadził do uniezależnienia się całej wyspy od władzy rzymskiej. Stanął też na czele nowego państwa jako monarcha o imieniu Antioch. Trzy lata zajęła wojskom rzymskim likwidacja rebelii na Sycylii.

Blisko 30 lat później, znowu z tego samego powodu i znowu na Sycylii, doszło do kolejnego powstaniapowstanie powstania niewolników (103–100 p.n.e.). Spontaniczny bunt czterech tysięcy rebeliantów, będący konsekwencją chciwości i okrucieństwa właścicieli taniej siły roboczej, wywołał kolejne małe, lokalne powstania. Do ich zjednoczenia pod swoim dowództwem doprowadził Salwiusz. Trzy ekspedycje rzymskie mające na celu przywrócenie władzy Rzymu nad wyspą zakończyły się niepowodzeniem. Dopiero czwarta pozwoliła pokonać armię buntowników i zlikwidować państwo utworzone przez niewolników. Minęło kolejnych 30 lat i sytuacja się powtórzyła, jednak tym razem następstwa były o wiele poważniejsze.

Spartakus – domniemany buntownik

RdfjIluddpKcJ1

Fotografia przedstawia rzeźbę nagiego, młodego mężczyzny na cokole na jednej z ulic współczesnego miasta. Ma ręce skrzyżowane na piersi i podpiera brodę o dłoń. Jest zamyślony. W dłoniach trzyma rozerwany łańcuch i patrzy przed siebie. Z tyłu widać duży budynek z oknami.

Spartakus był z pochodzenia TrakiemTrak Trakiem, wolnym człowiekiem. Zanim trafił do szkoły gladiatorów w Kapui, walczył jako żołnierz. W szkole jako instruktor szermierki miał kontakt z większością gladiatorów. W 73 r. p.n.e. wybuchł wśród nich buntbuntbunt – nie ma pewności, czy Spartakus był prowodyrem, czy tylko jego uczestnikiem. Ponad 70 gladiatorów zbiegło ze szkoły. Liczba uczestników rebelii szybko wzrosła do 10 tys., a rekrutowali się oni nie tylko spośród zbiegłych niewolników i uciekinierów, ale również biedaków, zrujnowanych drobnych rolników czy pasterzy. Przewodzili im Spartakus, Kriksos i Oinomaos. Gdy rebelianci rozbili swój obóz na zboczu Wezuwiusza, Rzymianie zdecydowali o rozpoczęciu pacyfikacji przez oddziały liczące ok. 3 tys. żołnierzy. Zlekceważyli przeciwnika, oceniając sytuację buntowników jako beznadziejną – obstawili przecież jedyną drogę zejścia ze zbocza wulkanu. Spartakus nakazał tymczasem upleść z gałęzi i pnączy liny, po których powstańcy zsunęli się na tyły legionów rzymskich. Ten brawurowy manewr zapewnił zwycięstwo w pierwszej walnej bitwie oraz zdobycie broni i żywności dla stale rozrastającej się armii Traka.

RXrpwuHUMEHe5

Mapa przedstawia posiadłości Rzymu w pierwszy wieku przed naszą erą. Należały do nich tereny całych współczesnych Włoch nazywane wtedy Italią. Wyspy: Korsyka, Sardynia, północno‑wschodnie wybrzeże Afryki (współczesna Tunezja) oraz wschodnie wybrzeże Morza Adriatyckiego, tam gdzie współcześnie znajduje się Chorwacja. Na mapie zaznaczono obszary objęte pierwszym i drugim powstaniem niewolników na Sycylii należy do nich Cała wyspa Sycylia z miastami zajętymi przez niewolników podczas powstań na Sycylii, to jest: Palermo, Henna, Katana, Syrakuzy, Agrigentum. Miasta zajęte przez niewolników podczas powstania Spartakusa to: Mutina, Region, Petelia, Kopia, Konsentia. Spartakus najprawdopodobniej zginął w miejscowości Brundyzjum. A ważniejsze bitwy stoczone podczas powstania Spartakusa to miasta: Mutina, Garganus, Wezuwiusz, Bitwa pod rzeką Silarus oraz bitwa na wale Krassusa.

Mając pod wodzą 70 tys. buntowników i w perspektywie dalszą walkę z legionami rzymskimi, należało podjąć decyzję o kierunku i celu działań powstańców. Doszło do rozłamu: część oddziałów pod wodzą Kriksosa chciała nadal pustoszyć Italię i pozostać w Kampanii, a część pod dowództwem Spartakusa ruszyła w kierunku Alp, aby wydostać się z Półwyspu Apenińskiego. Podzielona armia buntowników nie stanowiła już dla Rzymian tak poważnego zagrożenia. W 72 r. p.n.e. na wschodnim wybrzeżu rozgromili armię Kriksosa, a następnie natychmiast ruszyli przeciw Spartakusowi. Buntownik, po pokonaniu wojsk rzymskich w bitwie koło Mutiny, odstąpił od zamiaru opuszczenia Italii, zrezygnował jednak z marszu na Rzym – nie miał odpowiednich machin oblężniczych, uzbrojenia dla wszystkich powstańców oraz poparcia wśród mieszkańców Półwyspu Apenińskiego. W Rzymie zapanowały panika i strach, porównywalne do tych z czasów II wojny punickiej.

R1PCpXFKOzSrQ1

Fotografia przedstawia popiersie mężczyzny w średnim wieku. Ma krótkie włosy zaczesane do przodu i patrzy przed siebie. Czoło zmarszczone, nos wydatny.

Rolę obrońcy Rzymu i pogromcy Traka senat przydzielił pretorowi Markowi Licyniuszowi Krassusowi. Była to dla niego wielka szansa wybicia się na rzymskiej scenie politycznej jako skuteczny polityk i dobry wódz. Najpierw zastosował karę wobec żołnierzy, którzy ocaleli podczas walk ze Spartakusem, dziesiątkując legionistów (tzw. decymacjadecymacjadecymacja), a potem zgromadził armię liczącą osiem legionówlegionlegionów i uderzył na pozycje powstańców. Zostali oni rozgromieni, lecz część z nich, pod wodzą Spartakusa, przedostała się na południe Italii. Spartakus zamierzał przeprawić się z pomocą piratów na Sycylię i kontynuować walkę, jednak w wyniku zdrady do wyprawy nie doszło. W 71 r. p.n.e. powstańcy zostali osaczeni na południu Półwyspu Apenińskiego. Rzymianie wybudowali bowiem wał Krassusa – umocnienie liczące ok. 50 km długości. Próby przebicia się powstańców na północ oraz podjęcie negocjacji z Rzymianami nic nie dały. Doszło do kolejnego rozłamu, który przyczynił się do ostatecznej klęski powstańców. Nastąpiła ona w Apulii, koło Brundyzjum, u źródeł rzeki Silarus. Krassus wystawił 40 tys. legionistów, Spartakus – 60 tys. słabo uzbrojonych, ale zdeterminowanych buntowników. Przegrał bitwę i zginął, ale jego ciała nigdy nie odnaleziono.

Dramatyczne były proporcje strat po obu stronach: u Rzymian ok. tysiąca żołnierzy, zaś powstańców zginęło 50 tys. Część ocalałych ruszyła na północ i została pokonana przez Krassusa i Pompejusza, wezwanego przez senat. Złapanych jeńców (ok. 6 tys.) ukrzyżowano wzdłuż Via Appia – taka była kara przewidziana w prawie rzymskim dla buntowników politycznych. Obaj wodzowie sobie przypisywali zwycięstwo nad Spartakusem i obaj zostali w 70 r. p.n.e. powołani na stanowiska konsulówkonsulkonsulów.

RBk1GOERF68gb

Obraz przedstawia cztery półnagie postacie przybite do konstrukcji podobnych do litery T na pagórkowatym terenie porośniętym trawą. Ukrzyżowani na drewnianych konstrukcjach mają przybite do drewna ręce w nadgarstkach oraz stopy. Przed ukrzyżowanymi szlochająca postać leżąca na ziemi.

Bohater mimo woli

Powstanie Spartakusa miało wymiar zarówno polityczny, jak i społeczny. Niewolnicy sprzeciwili się wyzyskowi i przez kilkanaście miesięcy stanowili poważne zagrożenie nie tylko dla legionów rzymskich, lecz przede wszystkim dla właścicieli ziemskich. Zniszczyli i ograbili znaczną część Półwyspu Apenińskiego. Z powodu buntu zaczęło w Rzymie brakować niewolników, szanowano więc tych, którzy nie zdołali się przyłączyć do powstania – i nie były to działania doraźne. Nietrwałość i kruchość systemu gospodarczego opartego głównie na pracy niewolniczej musiała spowodować zmiany systemowe. Los niewolnych poprawił się na tyle, że powstanie Spartakusa było ostatnim zrywem niewolników w dziejach państwa rzymskiego. Spartakus stał się symbolem buntownika walczącego o poprawę losu wszystkich uciśnionych. Jego historię wykorzystywały różne ruchy – szczególnie chętnie ideologia marksistowska, wskazująca ją jako przykład walki niewolników o swoje prawa. Z języka rosyjskiego wywodzi się pojęcie spartakiady – masowych zawodów sportowych, a niektóre kluby sportowe mają w nazwie określenie „Spartak”. Kultura masowa, dzięki serialom, filmom o Spartakusie oraz gladiatorach, utrwaliła ten symbol odważnego buntownika. Takie ahistoryczne podejście nie uwzględniało jednak wrogiego stosunku do powstańców rzymskiej biedoty czy rzemieślników, spowodowanego grabieżami i rekwizycją żywności.

Słownik

Słowa kluczowe

starożytny Rzym, gladiator, Spartakus, Marek Krassus, powstanie Spartakusa, starożytność, kultura starożytnego Rzymu, społeczeństwo starożytnego Rzymu, antyk

Bibliografia

Bishop M.C., Gladiatorzy. Krew i igrzyska, Warszawa 2018.

Grant M., Gladiatorzy, Warszawa 1980.

Martin Th. R., Starożytny Rzym. Od Romulusa do Justyniana, Poznań 2014.

Rochala P., Powstanie Spartakusa, Warszawa 2019.