Gra o tron

Kiedy po śmierci Augusta III, Fryderyk II i Katarzyna II zgodnie opowiedzieli się za „Piastem”, stronnictwo sasko‑hetmańskie (byłe stronnictwo dworskie i związani z Francją republikanci) wysunęło kandydaturę swojego lidera, hetmana wielkiego koronnego Jana Klemensa Branickiego. Cieszył się on dużym poparciem wśród magnaterii koronnej i litewskiej, a co więcej, jako hetman miał za sobą armię. W rywalizacji o tron liczyli się jeszcze kandydaci Familii Czartoryskich: książę Adam Kazimierz Czartoryski i stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski.

RtXG1n3zrazYI1

Ilustracja przedstawia kobietę w średnim wieku ubraną w królewskie szaty z koroną na głowie i falowanymi, siwymi włosami zaczesanymi do tyłu, opadającym na ramiona. Ma odsłonięty dekolt, a na ramiona zarzucony płaszcz podszyty futrem z gronostajami. Na szyi masywny, łańcuch z herbem.

Jeszcze przed zwołaniem sejmu konwokacyjnegosejm konwokacyjnysejmu konwokacyjnego szala zwycięstwa przechyliła się na stronę współpracującej z Rosją Familii. Katarzyna II, w porozumieniu z Fryderykiem II, zapewniła Czartoryskim realne wsparcie: pieniądze i 30 tys. żołnierzy. Caryca postanowiła poprzeć stolnika litewskiego, a nie księcia Adama, którego promowali przywódcy partii August Aleksander i Michał Fryderyk Czartoryscy. S. Poniatowski pochodził ze znacznie mniej wpływowej rodziny, w porównaniu z synem lidera Familii, księciem i generałem ziem podolskich Adamem Czartoryskim, był on „tylko” stolnikiem i starostą przemyskim. Ponadto miał dość niskie urodzenie – jego dziadek był mało znanym szlachcicem z Małopolski.

Dopiero ojciec zyskał dostęp do kręgów arystokratycznych (dzięki małżeństwu z Konstancją Czartoryską, siostrą przywódców Familii) i zasłużył się w polityce. Wynosząc do godności królewskiej właśnie S. Poniatowskiego, caryca mogła liczyć na jego szczególną wdzięczność. Łączyła ich pamięć o romansie z czasów pobytu Polaka w Petersburgu w latach 50. XVIII w. Zapewniwszy tron byłemu kochankowi, w dalszym ciągu żywiącemu do niej sentyment, Katarzyna II mogła mieć nadzieję, że łatwiej jej będzie wpływać na podejmowane w Warszawie decyzje. Wybierając S. Poniatowskiego, pokrzyżowała w końcu plany Czartoryskich i zapoczątkowała serię nieporozumień wewnątrz stronnictwa.

Obejrzyj galerię kandydatów do korony polskiej. Który z nich „nosił się” po polsku? Co na to wskazuje?

RRW2QL82pJtv5

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku ubranego w ciemną zbroję, na jednym ramieniu ma zarzucone zwierzęce futro. W prawym ręku trzyma buławę, czyli krótką, metalową rurkę, zakończoną ozdobiona kulą. Włosy ma zaczesane do tyłu i wygolone po bokach. Wąsy średniej długości, z podwiniętymi końcami.

Rj96LAjajvxqW

Ilustracja przedstawia mężczyznę z w białej peruce. Ubrany jest w elegancki płaszcz zapinany na guziki z futrzanym kołnierzykiem. Spod płaszcza widać koronki, które są zapewne częścią koszuli.

R1aIYoguWcInv

Ilustracja przedstawia prawy półprofil mężczyzny w średnim wieku, ubranego w mundur. Na piersi ma medal w postaci krzyża, przez ramię przerzuconą szarfę. Na głowie ma perukę, w formie białych włosów, związanych z tyłu w warkocz.

Krajobraz przed elekcją i reformy sejmu konwokacyjnego

Sejm konwokacyjny (czyli przygotowujący elekcję króla), zwołany do Warszawy na 7 maja 1764 r., bardziej przypominał mobilizację przed bitwą niż zebranie szlachty w celu przygotowania elekcji. Oddziały stronnictwa sasko‑hetmańskiego nie miały szans z zawezwanymi przez Czartoryskich wojskami rosyjskimi i po kilku potyczkach czołowi przedstawiciele opozycji, tacy jak Jan Klemens Branicki czy Karol Radziwiłł „Panie Kochanku”, wyemigrowali, a część szlachty wycofała się do swoich dóbr. Pozwoliło to pozostałym w Warszawie posłom zawiązać konfederacjękonfederacja generalna konfederację, której marszałkiem został Adam Kazimierz Czartoryski.

RFost9REP8uBu1

Ilustracja przedstawia mężczyznę ubranego w elegancki ubiór z wysokim kołnierzem. Na piersi ma przypiętą gwiazdę z krzyżem w środku. Na głowie peruka z białych włosów rozczesanych na boki, zakończonych lokami.

Podczas sejmu skonfederowanego nie funkcjonowało liberum veto i uchwały były podejmowane większością głosów, dlatego Familia skorzystała z okazji, aby przeprowadzić reformy. Sejm konwokacyjny ustanowił komisje skarbowe: koronną i litewską, które miały nadzorować finanse publiczne oraz dbać o rozwój gospodarczy kraju, m.in. promując handel i przygotowując projekty nowych ustaw. Posłowie przegłosowali również projekt powołania komisji wojskowych, w skład których weszli mianowani przez króla komisarze. Przewodniczyli im hetmani, ale nie mogli odtąd podejmować wielu decyzji samodzielnie, co budziło ich niezadowolenie.

Ważne były też zmiany w regulaminie sejmowym. Szlachta została zwolniona z przysięgania na instrukcje sejmikowe, a liberum veto przestało funkcjonować na sejmikach deputackichsejmik deputacki sejmikach deputackich i elekcyjnychsejmik elekcyjnyelekcyjnych. Sejm wprowadził w końcu szereg reform społeczno‑gospodarczych: w całym kraju zniósł cłacło cła i mytamytomyta, a w miastach wprowadził podatek od nieruchomości należących do szlachty (wcześniej szlachta była z niego zwolniona, a podatki płacili wyłącznie mieszczanie), zakazał budowy nowych domów miejskich z drewna i nakazał wymianę kominów na murowane, zainicjował akcję brukowania ulic oraz powołał specjalną komisję, która miała zadbać o porządek w miastach i poprawić bezpieczeństwo ich mieszkańców.

Wolna elekcja i pierwsze problemy nowego władcy

6 września 1764 r. królem Polski został stolnik litewski Stanisław Antoni Poniatowski. Jego elekcja odbyła się na Woli (dziś dzielnica Warszawy), w obecności ok. 5,5 tys. elektorów, „pod opieką” rozłożonych nieopodal wojsk rosyjskich. Chociaż opozycja postrzegała to głosowanie w kategorii zamachu stanu i knuła przeciwko nowemu władcy, sytuacja w kraju powoli wracała do normalności.

RPIIpry6scSTj1

Ilustracja przedstawia młodego mężczyznę w peruce z białych włosów zebranych z tyłu głowy. Jest ubrany w zbroję przepasaną elegancką szatą, na szyi zawiązaną ma chustę. Obok niego leży korona ozdobiona kamieniami. W lewym ręku trzyma berło. Prawą ręką trzyma sie pod bok.

Stanisław August Poniatowski (po elekcji zmienił drugie imię) zaczął budowę własnego stronnictwa, wykorzystując królewską prerogatywęprerogatywaprerogatywę do rozdawania urzędów i królewszczyzn. Zwolenników szukał wśród średniej szlachty, która w zamian za awans społeczny miała mu się odwdzięczać lojalnością i pomocą w rekrutowaniu nowych stronników w prowincjach. Ważnymi współpracownikami króla byli jego bracia: Kazimierz, Andrzej i Michał. Sposób rządzenia Stanisława Augusta Poniatowskiego nie odpowiadał jego wujom (przywódcom Familii), którzy czuli się wykluczeni z życia politycznego. Coraz bardziej widoczne podziały wewnątrz stronnictwa odpowiadały natomiast Katarzynie II, dążącej do zdobycia pełnej kontroli nad młodym władcą. Król zdawał sobie sprawę, komu zawdzięcza tron i chciał utrzymywać dobre stosunki z Rosją, ale zaryzykował i podjął próbę wprowadzenia kolejnych reform na sejmie 1766 r. W odpowiedzi Rosja, w porozumieniu z Prusami, wykorzystała sprawę dysydentówdysydencidysydentów, aby powstrzymać reformatorskie zapędy warszawskiego dworu.

R1VUdrZPoWkNx

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny w średnim wieku. Mężczyzna ma długie włosy zaczesane na boki, zawiązane z tyłu. Ma elegancki płaszcz zakończony futrzanym kołnierzykiem. Na szyi ma zawiązaną chustę. Na jego piersi wisi naszyjnik z wizerunkiem gwiazdy.

R1UlIm69tfejt

Ilustracja przedstawia portret młodego mężczyzny z prawego profilu. Na głowie ma perukę z białych włosów zaczesanych do tyłu. Ubrany jest w pastelowy płaszcz z niebieskim kołnierzykiem.

R1FfA8iakDyea

Ilustracja przedstawia portret mężczyzny z długimi włosami rozczesanymi na boki, zakończone lokami. Ma elegancki ubiór, Na piersi ma przypięty medal w kształcie gwiazdy z wpisanym krzyżem, na szyli wisi krzyż na złotym łańcuchu.

RUVi6tvH2TDb6

Ilustracja przedstawia herb, na którym w centralnej części stoi czerwony byk. Herb otoczony jest królewskim, czerwonym płaszczem, podszytym gronostajami. Zwieńczony jest czerwoną, zamkniętą koroną królewską z krzyżem.

Wygodny pretekst

Dysydenci, czyli różnowiercy (protestanci i dyzunicidyzunicidyzunici) domagali się przyznania im takich samych praw, jakimi cieszyli się w Rzeczpospolitej katolicy i unici.uniciunici. Chcieli pełnić urzędy, brać udział w sejmikach i sejmach, zakładać własne kościoły i szkoły oraz podlegać własnej jurysdykcjijurysdykcjajurysdykcji (a nie katolickiej czy unickiej). Rosja i Prusy poparły ich żądania, aby rozpętać konflikt wewnętrzny w Rzeczpospolitej, zatrzymać reformy dworu i przejąć kontrolę nad polską polityką. Na początku 1767 r. do kraju wkroczyły wojska rosyjskie i różnowiercy zawiązali konfederacje – w Słucku na Litwie (wyznawcy prawosławia i kalwiniści) oraz koronną w Toruniu (protestanci). Opozycja zauważyła rozdźwięk między Stanisławem Augustem, który był przeciwny poruszaniu sprawy dysydenckiej w debacie publicznej ze względu na panujące nastroje społeczne, a popierającym różnowierców ambasadorem rosyjskim Mikołajem Repninem i postanowiła zwrócić się do Rosji o pomoc w detronizacji króla.

RUbHRlMN7QjQI1

Ilustracja przedstawia duchownego siedzącego na fotelu przy stole, na którym leżą książki i stoi krzyż. Za nim stoi drugi mężczyzna. Wskazuje on coś lewą ręką.

W czerwcu 1767 r. wroga Stanisławowi Augustowi Poniatowskiemu szlachta, z inspiracji ambasadora Repnina, zawiązała konfederację w Radomiu. Ku jej głębokiemu zdziwieniu caryca nie zamierzała odebrać korony Poniatowskiemu. Jej prawdziwym celem było doprowadzenie do przyznania przez sejm praw politycznych różnowiercom oraz uchwalenia rosyjskiej gwarancji ustroju Rzeczpospolitej. Radomianie nie dostrzegli, że Rosja dążyła do posłużenia się sprawą dysydencką (a było to doskonale widoczne już na sejmie w 1766 r.), i poczuli się przez nią zdradzeni, upokorzeni. Z kolei Stanisław August, który przechytrzył opozycję i porozumiał się z ambasadorem Repninem, poniósł poważne straty wizerunkowe i uzmysłowił sobie, że bez zgody Rosji nie uda mu się przeprowadzić żadnych reform. W kraju narastał opór wobec zaplanowanego na październik sejmu. Repnin nakazał aresztować najgłośniejszych oponentówoponentoponentów: biskupa krakowskiego Kajetana Sołtyka, biskupa kijowskiego Józefa Jędrzeja Załuskiego, hetmana wielkiego koronnego Wacława Rzewuskiego i jego syna Seweryna. Wywołało to oburzenie szlachty, na znak protestu kanclerz Andrzej Zamoyski złożył urząd.

Sejm delegacyjny i prawa kardynalne

Ostatecznie sejm wyłonił delegację (stąd nazwa „sejm delegacyjnysejm delegacyjnysejm delegacyjny”) i uchwalił tzw. prawa kardynalne, czyli „wieczne i niezmienne” zasady ustrojowe. Ich gwarantką była Rosja, co oznaczało, że każda próba ich ewentualnej zmiany wymagała jej zgody. Zaliczały się do nich:

Prawa kardynalne przewidywały gwarancję równouprawnienia różnowierców, przy czym katolicyzm utrzymano jako religię panującą i tego wyznania musiał być władca. Sejm wprowadził głosowanie większością głosów na sejmikach, a prawo głosu otrzymała wyłącznie szlachta posesjonacka, czyli posiadająca ziemię.

Sejm delegacyjny nie anulował wcześniej wprowadzonych reform, zablokował jednak możliwość wprowadzenia kolejnych. Tymczasem szlachta nie zamierzała zaakceptować „panoszenia się Rosjan” w Rzeczpospolitej oraz zrównania praw protestantów i dyzunitów z prawami katolików i już w lutym 1768 r. w Barze na Podolu zwołała konfederację, aby zdetronizować króla i przywrócić stan prawny sprzed jego elekcji.

Słownik

Słowa kluczowe

wolna elekcja, bezkrólewie, Stanisław August Poniatowski, sprawa dysydentów, konfederacja radomska

Bibliografia

Markiewicz M., Historia Polski 1492‑1795, Kraków 2004.

Zienkowska K., Stanisław August Poniatowski, Wrocław 2004.

Cegielski T., Kądziela Ł., Rozbiory Polski. 1772‑1793‑1795, Warszawa 1990.

Kraushar A., Książę Repnin i Polska w pierwszym czteroleciu panowania Stanisława Augusta Poniatowskiego (1764‑1768), t. 1‑2, Warszawa 1900.