Czym był feudalizm?

FeudalizmfeudalizmFeudalizm stanowi jeden z podstawowych terminów w badaniach nad średniowieczem. Pojęcie to bywa różnie interpretowane. Najczęściej przyjmuje się, że istotą feudalizmu były osobiste zależności między wpływowymi członkami społeczeństwa. Termin ten pochodzi od łacińskiego słowa feudum, czyli lennolennolenno. Lenno było też podstawą budowania więzi we wspólnocie. Przekazywano je w ramach stosunku feudalnego, a osoba obdarowana w zamian zobowiązywała się do pewnych świadczeń i posług wobec osoby obdarowującej. Ten system zależności wywodził się z tzw. kolonatukolonatkolonatu z czasów rzymskich. Mniej zamożni członkowie wspólnoty, głównie chłopi, udawali się po protekcję do możnego patrona, przekazywali mu ziemię, a w zamian otrzymywali wsparcie i ochronę. Podobne procesy miały miejsce w państwie Franków. Zwłaszcza KarolingowieKarolingowieKarolingowie starali się wzmocnić władzę zwierzchnią nad możnymi, wiążąc ich ze sobą osobistą przysięgą posłuszeństwa i służbą, do której możni byli zobowiązani w zamian za przekazywane im lenna. System feudalny na tym wczesnym etapie pomagał utrzymać kontrolę nad różnymi terenami wchodzącymi w skład państwa Karola Wielkiego i jego potomków.

RM1MTFh0jlxaz

Mapa przedstawia Emirat Kordoby. Królestwo Franków po śmierci Pepina Krótkiego (758) na terenie obecnej Francji, Danii Holandii i zachodnich Niemczech. Podboje Karola Wielkiego (758- 814 ) miały miejsce na północy Niemiec, oraz południu po Austrię północ Włoch, niewielką część południowo- zachodniej Hiszpanii. Państwa zależne: wschód Niemiec, Czechy, Austria, Chorwacja. Cesarstwo Wschodniorzymskie (Bizancjum): południowa część Włoch, Sycylia, Sardynia, wschodnie wybrzeże Morza Adriatyckiego.

Rozkwit feudalizmu nastąpił po rozpadzie imperium karolińskiego, w czasach chaosu politycznego (IX–X w.). Zanikł wtedy tytuł cesarski, poszczególni władcy zaczęli tracić władzę nad prowincjami, a możnowładcy przejmowali udzielną władzę (niezależną od władzy zwierzchniej). Kryzys, jaki wówczas zapanował, pogłębiały niszczycielskie najazdy wikingów, ataki arabskich piratów, a także konflikty zbrojne wewnątrz państw między konkurentami do władzy. Dodatkowo trwający od końca starożytności upadek miast, rzemiosła i handlu oraz oparcie gospodarki na mało wydajnym rolnictwie doprowadziły do ogromnego regresu społeczno‑ekonomicznego. Wszystko to wpływało na zanik poczucia bezpieczeństwa w społeczeństwie. Aby przetrwać w tak trudnych czasach, człowiek pozbawiony środków do życia zaczynał szukać opieki u osoby bogatej i potężnej.

R1HxOp0Ecgn0X

Ilustracja przedstawia rycinę w kolorach szarości przedstawiającą klęczącego przed królem wasala (w centralnej części grafiki). Po lewej stronie grafiki na tronie siedzi król w koronie z dłońmi położonymi na kolanach. Palec wskazujący lewej dłoni króla pokazuje dłoń lennika. Z boku tronu widoczna jest postać, która przekazuje informacje królowi. Ów człowiek trzyma w dłoni miecz. Poza postacią klęczącą w centralnej części grafiki, po prawej stronie stoi grupa uzbrojonych rycerzy. Jeden z nich ma wyciągniętą dłoń.

System feudalny rozpowszechnił się w większości krajów średniowiecznej Europy. Najpóźniej dotarł do krajów Europy Środkowo‑Wschodniej – ok. połowy XI w. W okresie wypraw krzyżowych feudalizm rozwinął się w opanowanych przez Europejczyków królestwach na Bliskim Wschodzie. Występował on także w niektórych krajach dalekowschodnich, np. w Japonii. Przybierał różne postaci, ale zasadniczo wszędzie opierał się on na idei osobistych więzi między zawierającymi stosunek lenny.

Osobista więź

R6BpTOv4E3Wjf1

Grafika przedstawia mężczyznę jadącego konno. Mężczyzna ubrany jest w zbroję w lewej ręce trzyma tarczę, w prawej kopię. Na głowie ma hełm, który przedstawiona jest bogini Wenus, trzymająca w prawej dłoni strzałę i pochodnie - w prawej dłoni. Mężczyzna siedzi na koniu, który okryty jest bogato zdobionym kropierzem – okryciem z tkaniny, zakrywającym go z wyjątkiem pyska, ogona i dolnych partii kończyn.

Osoba oddająca się w opiekę możnemu była zwana wasalemwasalwasalem. Wasal zawierał ze swoim senioremseniorseniorem akt komendacjikomendacjakomendacji. Na jego mocy zobowiązywał się służyć swojemu dobroczyńcy radą (wasal brał udział w naradach zwoływanych przez seniora) i pomocą orężną, a w szczególnych przypadkach także finansową. Zdrada należała w społeczeństwie średniowiecznym do najcięższych przewinień i przynajmniej teoretycznie karano ją konfiskatą majątku, a nawet śmiercią. Wasal służył swojemu seniorowi nie dlatego, że ten piastował wysokie urzędy czy był przedstawicielem władzy państwowej na danym terenie, ale dlatego, że ślubował mu wierność. W zamian senior zapewniał oddającemu mu się w opiekę wasalowi wsparcie, odzienie i wyżywienie, a jako wynagrodzenie za służbę ofiarowywał ziemię, czyli lenno. Początkowo lenno miało charakter dożywotni i po śmierci wasala powracało do seniora. Z czasem nabrało ono charakteru dziedzicznego. Lenno było przekazywane w sposób symboliczny podczas tzw. aktu inwestyturyinwestyturainwestytury. Oddanie się wasala pod opiekę seniorowi następowało zaś podczas ceremonii zwanej hołdem lennymhołd lennyhołdem lennym.

R19f2hajpAi5p

Na ilustracji przedstawione są dwie postacie. Król oraz biskup. Po lewej stronie stoi król w koronie, ubrany w tunikę, który przekazuje biskupowi pastorał - długą, zdobioną laskę o ślimakowato zwiniętym zakończeniu. Po prawej stronie (obok króla) stoi biskup ubrany w ornat. Prawą dłonią trzyma przekazywany przez biskupa pastorał.

Drabina feudalna

Wasale zazwyczaj mieli również własnych wasali, którym nadawali lenna w zamian za wierną służbę i pomoc militarną. W ten sposób społeczeństwa zachodnie przybrały formę kilkustopniowej drabiny feudalnej. Na jej szczycie stał najwyższy senior, zwany suwerenemsuweren, suzerensuwerenem. Najczęściej był nim król, choć zdarzało się, że władca jednego państwa był wasalem władcy innego państwa (np. król Anglii wobec króla Francji). Na niższym stopniu drabiny znajdowali się bezpośredni wasale: wielcy książęta, możnowładcy, dostojnicy świeccy i duchowni. Ci znów mieli swoich wasali w osobach rycerzy. W rzeczywistości nie wyglądało to tak przejrzyście. Zdarzało się, że wasal otrzymywał lenno od więcej niż jednego seniora. Były przypadki, że senior otrzymywał lenno od swojego wasala lub nawet wasala swojego wasala.

Na samym dole

Wielkie lenna przekształciły się w końcu we władztwa gruntowewładztwo gruntowewładztwa gruntowe. Proces ich powstawania przyspieszyło rozdawnictwo immunitetów, czyli specjalnych przywilejów nadawanych przez monarchę swoim wasalom. Wyłączały one ziemie spod świadczeń ekonomicznych na rzecz państwa (immunitet ekonomiczny, np. władca nie mógł pobierać danin ani podatków), a także spod królewskiej jurysdykcji (immunitet sądowniczy). W konsekwencji seniorzy w swoich majątkach sprawowali najwyższą władzę, zastępując władcę. Pewna część włości senioralnejwłość senioralnawłości senioralnej była dzielona między wasalów i przekazywana im w formie beneficjumbeneficjumbeneficjum.

R1V8MNHeVU0Hx

Ilustracja przedstawia osadzony na skale zamek z widocznymi w centralnej części basztami, za którymi widoczna jest duża bryła budynku (zamku). Całość budowli wkomponowana jest w skałę, otoczona drzewami.

Ziemia we włości senioralnej uprawiana była przez chłopów. Za ziemię otrzymaną od pana feudalnego musieli oni uiszczać tzw. rentę feudalnąrenta feudalnarentę feudalną. Przybierała ona formę naturalną, odrobkową lub pieniężną. Renta naturalna polegała na tym, że chłop oddawał swojemu panu część plonów, tzw. daninę. Renta odrobkowa była świadczeniem w postaci pracy – to tzw. pańszczyznapańszczyznapańszczyzna. Z czasem zaczęła się upowszechniać trzecia forma renty feudalnej – pieniężna – zwyczaj płacenia za użytkowaną ziemię, czyli tzw. czynsz.

R1KykqHC0hLSG

Grafika przedstawia fragment książki w języku łacińskim po prawej stronie i ryciną przedstawiającą różne czynności wykonywane przez chłopów w polu, zwierzęta i rośliny.

Wasal mojego wasala nie jest moim wasalem

Proces nadawania immunitetów powodował, że coraz większe obszary znajdowały się poza zasięgiem administracji państwowej. Skutkowało to tym, że państwo stawało się luźną federacją różnych obszarów rządzonych przez właścicieli ziemskich: księstw, hrabstw, biskupstw, nad którymi król miał bardzo ograniczoną władzę zwierzchnią. W dużej części Europy Zachodniej zamki seniorów zamieniały się w ośrodki sprawowania rzeczywistej władzy. Jednocześnie władza królewska w wyniku wyrzekania się swoich kompetencji sądowych i prawa do pobierania podatków ulegała osłabieniu. Król, choć formalnie pozostawał zwierzchnikiem całego państwa, był tylko jednym z seniorów, a obszar jego posiadłości nie przekraczał obszaru ziem znajdujących się pod władaniem innych możnowładców, np. król Francji w X w. był tylko hrabią Paryża i Orleanu.

Uniezależnieniu się od władzy królewskiej sprzyjała też obowiązująca w części kontynentalnej Europy zasada wasal mojego wasala nie jest moim wasalem. Zgodnie z nią do posłuszeństwa władcy zobowiązani byli tylko jego bezpośredni wasale. Pozostali musieli natomiast dochowywać wierności swoim seniorom, co czasami prowadziło do konfliktów z królem. Okres ten charakteryzujący się decentralizacją władzy państwowej nazywany jest czasem rozdrobnienia feudalnego.

Inaczej sytuacja rozwinęła się w Anglii. Tam bowiem król Wilhelm po zdobyciu tronu w 1066 r. nakazał, by każdy z feudałów złożył mu hołd, dzięki temu utrzymał pełną kontrolę nad wszystkimi wasalami. Ponadto władca rozdawał swoim wasalom ziemię w różnych częściach kraju, uniemożliwiając tym samym jej komasację i stworzenie wielkich władztw gruntowych. W ten sposób władcy udało się zachować jedność kraju i zapobiec rozdrobnieniu feudalnemu.

RnHzDbk2frQvj

Ilustracja przedstawia w fotelu mężczyznę w bogato zdobionej szacie z buławą w ręce opartą na ramieniu. Po prawej stronie grafiki widnieje postać wskazująca wiszące na stojakach tkaniny.

Słownik

Słowa kluczowe

feudalizm, wasal, senior, chłop, rozdrobnienie feudalne, gospodarka średniowieczna, średniowieczna Europa, średniowieczna Europa, społeczeństwo średniowiecznej Europy, gospodarka średniowiecznej Europy

Bibliografia

Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4, Wczesne średniowiecze, oprac. J. Włodarczyk, Warszawa 1960.

J. Choińska‑Mika, W. Lengauer, M. Tymowski, K. Zielińska, Historia. Podręcznik, liceum i technikum, zakres rozszerzony, WSiP, Warszawa 2019.

Historia ustroju państwa w tekstach źródłowych, oprac. B. Lesiński, J. Walachowicz, Warszawa–Poznań 1992.