Przeczytaj
System oświatowy II Rzeczpospolitej
W II Rzeczypospolitej początkowo obowiązywał 7‑letni obowiązek szkolny w zakresie szkoły powszechnejszkoły powszechnej. Nauka w gimnazjum trwała osiem lat: trzy lata gimnazjum niższego i pięć lat gimnazjum wyższego. Systemy edukacji na poziomie podstawowym i średnim nie były spójne. Teoretycznie uczeń po czwartej klasie szkoły powszechnej mógł kontynuować naukę w gimnazjum niższym, musiał jednak zdać egzamin wstępny, którego zakres wykraczał poza program nauczania w szkole powszechnej. Dlatego przy gimnazjach tworzono tzw. klasy przedwstępne przygotowujące do egzaminu.
Istniały trzy typy gimnazjów: humanistyczne, matematyczno‑przyrodnicze i klasyczne z greką i łaciną. Gimnazjum wyższe kończyło się egzaminem maturalnym, który był podstawą przyjęcia na studia bez egzaminu wstępnego. Szkolnictwo państwowe na poziomie średnim i wyższym było płatne.
W 1932 r. przeprowadzono reformę edukacji, która scaliła system szkół podstawowych z ponadpodstawowymi. Szkoła podstawowa trwała siedem lat, ale jeśli uczeń chciał kształcić się dalej, zdawał do gimnazjum już po sześciu latach. Szkoła średnia dzieliła się odtąd na 4‑letnie gimnazjum i 2‑letnie liceum, po którym zdawano egzamin maturalny. Do systemu szkolnego włączono szkolnictwo zawodowe, tworząc gimnazja i licea zawodowe.
Oprócz szkolnictwa państwowego istniało prywatne. Gimnazja prywatne nie miały jednak prawa wydawania państwowej matury, dlatego gdy urządzano w nich egzaminy, zapraszano na nie wizytatora z kuratorium oświaty. Szkolnictwo mniejszości narodowych w ich językach w większości było prywatne, działały też towarzystwa oświatowo‑kulturalne skupiające członków tych narodowości.
Szkoły wyższe
Odzyskanie niepodległości pozwoliło na rozwój szkolnictwa wyższego. W latach 1919–1923 powstało wiele nowych uczelni: Katolicki Uniwersytet Lubelski, Uniwersytet Poznański, Uniwersytet Wileński, Akademia Górnicza w Krakowie, Państwowy Instytut Dentystyczny i Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie. Wcześniej w tym ostatnim mieście istniały już: Politechnika i Uniwersytet Warszawski, Wyższa Szkoła Handlowa, a także Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, natomiast w Krakowie Uniwersytet Jagielloński, zaś we Lwowie politechnika oraz uniwersytet.
Status szkół akademickich miały w dwudziestoleciu międzywojennym zarówno szkoły państwowe, jak i prywatne. Wśród tych pierwszych było pięć uniwersytetów (w Krakowie, Lwowie, Poznaniu, Warszawie i Wilnie), dwie politechniki (w Warszawie i we Lwowie), a także Akademia Medycyny Weterynaryjnej we Lwowie, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego w Warszawie i Akademia Górnicza w Krakowie. Natomiast wśród uczelni prywatnych statusem wyższej uczelni objęto Akademię Sztuk Pięknych w Krakowie, Katolicki Uniwersytet Lubelski i dwie uczelnie warszawskie: Wolną Wszechnicę Polską oraz Wyższą Szkołę Handlową (od 1933 r. funkcjonującą jako Szkoła Główna Handlowa). W 1938 r. w Polsce było 28 uczelni wyższych.
Podstawowe dane dotyczące szkolnictwa wyższego w okresie międzywojennym
Rok | 1922/23 | 1926/27 | 1932/33 | 1936/37 | 1938/39 |
Uczelnie | 17 | 19 | 24 | 24 | 28 |
Studenci | 38 019 | 40 734 | 51 770 | 48 024 | 49 534 |
Indeks górny Za: K. Popiński, System szkolnictwa wyższego w II Rzeczypospolitej i jego wpływ na funkcjonowanie uczelni polskich po 1945, Społeczeństwo i ekonomia, 1(9), 2018, s. 31. Indeks górny koniecZa: K. Popiński, System szkolnictwa wyższego w II Rzeczypospolitej i jego wpływ na funkcjonowanie uczelni polskich po 1945, Społeczeństwo i ekonomia, 1(9), 2018, s. 31.
Funkcjonowało też wiele wyższych szkół zawodowych, np. szkoła inżynierska im. Wawelberga i Rotwanda w Warszawie, Państwowa Szkoła Techniczna w Wilnie, Wyższe Szkoły Pedagogiczne nazywane pedagogiami – m.in. w Katowicach, Krakowie i Kielcach. Istniał też system szkolnictwa wojskowego na poziomie średnim i wyższym. W okresie dwudziestolecia międzywojennego rozwijała się również teoretyczna i praktyczna oświata osób dorosłych (polska szkoła pedagogiki społecznej Heleny Radlińskiej), stawiano duży nacisk na profesjonalne kształcenie kadry nauczycielskiej w tej dziedzinie.
W II Rzeczpospolitej studia były elitarne. Brak pieniędzy w budżecie państwa ograniczał liczbę stypendiów, co w znacznym stopniu zamykało drogę do studiowania młodzieży wiejskiej i robotniczej. Liczba studentów nie przekraczała do 1939 r. 50 tys. osób w danym roku szkolnym. Wśród nich 20 proc. stanowiły kobiety, które od 1919 r. miały prawo kształcenia się na wszystkich kierunkach studiów wyższych.
Sposobem na zaspokajanie potrzeb edukacyjnych oraz kulturalnych były uniwersytety ludowe wzorowane na podobnych prowadzonych wówczas w Danii. Tego typu placówki w Polsce organizowały trwające kilka miesięcy kursy internatowe, a ich uczestnicy nie tylko zapoznawali się z szerokim zakresem zagadnień społecznych związanych z rozwojem wsi, ale także mogli rozwijać swoją ogólną wiedzę o kulturze, regionie oraz kraju. Młodzi ludzie uzupełniali w ten sposób braki we własnym wykształceniu, a jednocześnie stykali się ze środowiskiem i pedagogami, którzy starali się wychowywać ich na świadomych obywateli i osoby aktywne społecznie.
Na początku dwudziestolecia międzywojennego uczelnie wyższe miały swoje organy władzy i swobodę w wyborze sposobu nauczania oraz swobodę kształtowania grona nauczycielskiego. W dniu 15 marca 1933 r. weszła w życie ustawa autorstwa Janusza Jędrzejewicza, która ograniczyła autonomię szkół wyższych, podporządkowując je Ministrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia PublicznegoMinistrowi Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego. Państwo mogło od tej pory reorganizować wydziały, rozwiązywać i tworzyć nowe katedry, przenosić profesorów w stan spoczynku, zatwierdzać wyniki wyborów na uczelniach. Samorząd akademicki utracił swoje kompetencje na rzecz silniejszej władzy rektora i administracji uczelnianej. Wprowadzono zakaz tworzenia organizacji politycznych w obrębie uczelni. Ustawa spowodowała natychmiastowe zmiany personalne oraz w organizacji katedr, jak również liczne ingerencje państwa w strukturę uczelni wyższych.
Osiągnięcia naukowe II RP
Polskiemu szkolnictwu wyższemu przyszło nadrabiać w dwudziestoleciu międzywojennym opóźnienia będące wynikiem dziedzictwa rozbiorów i polityki zaborców, starających się przez dekady ograniczyć rozwój polskiego szkolnictwa i nauki. W odrodzonym państwie, mimo problemów finansowych oraz konieczności przebudowy ustroju szkolnego i odtworzenia bazy naukowej, naukowcy dosyć szybko dołączyli do światowego grona cenionych badaczy.
W okresie międzywojennym polscy matematycy stworzyli dwie słynne szkoły matematyczne – w Warszawie i we Lwowie. W Warszawie pracowali: Wacław Sierpiński, Zygmunt Janiszewski i Stefan Mazurkiewicz, a we Lwowie: Hugo Steinhaus i Stefan Banach. Obie szkoły miały wybitne osiągnięcia naukowe. Źródłem tego sukcesu było wpisanie się szkół w nowe trendy w matematyce i założenie specjalistycznych czasopism – Fundamenta Mathematicae oraz Studia Mathematica. Oba czasopisma odniosły międzynarodowy sukces i zostały uznane przez społeczność matematyków za prestiżowe miejsca do prezentacji wyników własnych badań.
Fundamenta Mathematicae stały się jednym z najważniejszych na świecie periodyków poświęconych teorii mnogości, a Studia Mathematica – analizie funkcjonalnej. Czasopisma budowały renomę polskiej szkoły matematycznej, a jej przedstawiciele byli zapraszani przez zagraniczne uczelnie na cykle wykładów. Coraz więcej uczonych i stypendystów przyjeżdżało też do Warszawy i Lwowa, by wygłaszać wykłady i uczestniczyć w konferencjach.
Ważnym ośrodkiem matematycznym był również Poznań, skąd pochodzili pracownicy Biura Szyfrów Sztabu Głównego: Marian Rejewski, Jerzy Różycki i Henryk Zygalski. W 1932 r. Rejewski odczytał szyfry nadawane przez Enigmę – niemiecką maszynę szyfrującą, wykorzystywaną do celów wojskowych, czego nie potrafiły dokonać służby innych państw. Po wybuchu wojny z wiedzy polskich kryptologów korzystano we Francji, a następnie w Wielkiej Brytanii, przechwytując wiele informacji niemieckiego dowództwa, a pod koniec wojny – niemal wszystkie.
Poza naukami ścisłymi w II Rzeczpospolitej rozwijały się również humanistyka i geografia. Wybitnymi przedstawicielami tych gałęzi wiedzy byli m.in. Władysław Tatarkiewicz, którego Historia filozofii do dziś jest wykorzystywana na polskich uczelniach, oraz socjolog Witold Znaniecki czy Eugeniusz Romer – słynny geograf i kartograf, a także Józef Kostrzewski, twórca polskiej szkoły archeologii eksperymentalnej, który prowadził od 1934 r. interdyscyplinarne badania i wykopaliska w Biskupinie.
Mimo niewystarczających nakładów finansowych odnotowano wielkie osiągnięcia także w medycynie. Ludwik Hirszfeld, wybitny mikrobiolog zajmujący się badaniem krwi, wprowadził oznaczenia poszczególnych grup: A, B, AB, 0. W dziedzinie techniki sukcesami szczyciło się grono znakomitych inżynierów – na czele ze Stefanem Bryłą (konstruktorem m.in. budynku Prudentialu i pierwszego na świecie mostu spawanego) oraz konstruktorów lotniczych, np. twórców serii kilkunastu udanych modeli samolotów sportowych RWD czy najnowocześniejszego w Europie bombowca PZL‑37 „Łoś”.
Wybitne postaci nauki dwudziestolecia międzywojennego to również twórca wciąż powszechnie stosowanej metody otrzymywania monokryształów krzemu Jan Czochralski i wynalazca peryskopu czołgowego ‒ Rudolf Gundlach.
Słownik
gr. analphabetos – nieznający liter, brak umiejętności pisania oraz czytania
organ administracji rządowej w II Rzeczypospolitej, powołany 1 lutego 1918 roku do nadzoru nad nauką i edukacją oraz do zarządu szkolnictwem w Polsce na wszystkich stopniach
łac. schola, nazwa szkoły najniższego szczebla w II RP
Słowa kluczowe
II Rzeczypospolita, okres międzywojenny, dwudziestolecie, oświata, szkolnictwo, nauka, uniwersytet
Bibliografia
W. Witwicki, Psychologia, t. 1, PWN, Warszawa 1962.
T. Kotarbiński, Medytacje o życiu godziwym, Wiedza Powszechna, Warszawa 1966.
A. Bajerski, Szkolnictwo wyższe międzywojennej Polski. Ujęcie geograficzne, Uniwersytet im. Adam Mickiewicza w Poznaniu, Poznań 2016.
K. Popiński, System szkolnictwa wyższego w II Rzeczypospolitej i jego wpływ na funkcjonowanie uczelni polskich po 1945, „Społeczeństwo i Ekonomia” 1 (9), 2018.