Przeczytaj
Rozpad ZSRS
W drugiej połowie lat 80. XX w. Gorbaczowowi udało się wzmocnić pozycję w partii i wprowadzić w życie część założeń pierestrojkipierestrojki. Reformy te miały jednak dość ograniczony zasięg i nie zmieniały podstawowych zasad systemu totalitarnego.totalitarnego. Sytuację pogarszało zmniejszenie wydobycia ropy naftowej w ZSRS oraz spadek cen tego surowca na światowych rynkach. Konieczność oszczędności zmusiła Gorbaczowa do ograniczenia nakładów finansowych na zbrojenia. Przyczyniło się to do przyspieszenia negocjacji z USA w sprawie rozbrojenia. ZSRS i tak zostawał w tyle w wyścigu zbrojeń, więc KremlKreml chciał też w ten sposób zmniejszyć dystans dzielący go od przeciwnika. We wrześniu 1987 r., podczas trzeciego z kolei szczytu Gorbaczow–Reagan, udało się wynegocjować i podpisać traktat o całkowitej likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu z głowicami atomowymi, rozmieszczonych przede wszystkim w Europie. Znacząco wpłynęło to na bezpieczeństwo na kontynencie.
Pieriestrojka – kontynuacją dzieła Października. Hasła obok:
Uskorienie [przyspieszenie], demokratyzacja, głasnost.
Pieriestrojka – to epoka dla kreatywnej działalności mas.
Zwróć uwagę na symbolikę i hasła, czy odrzucano w nich socjalistyczną przeszłość państwa?
Oprócz reform gospodarczych Gorbaczow rozpoczął również działania mające na celu wprowadzenie elementów demokratycznych do systemu politycznego Związku Sowieckiego. Chciał w ten sposób złagodzić nieco represyjny reżim (i zyskać tym samym w oczach Zachodu) oraz uspokoić nastroje społeczne. Jednym z przejawów tych zmian była realizacja hasła głasnosti (ros. głasnost – jawność). Oznaczało to ujawnienie przez władzę tajnych do tej pory faktów historycznych (m.in. zbrodni epoki stalinizmu), a także informacji o aktualnej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej państwa. Możliwa stała się krytyka systemu. Wprawdzie do całkowitej wolności słowa było jeszcze daleko, złagodzono jednak cenzurę. Głasnost znacząco przyczyniła się do przyspieszenia zmian: zaczęły powstawać niezależne pisma, coraz głośniej dopominano się o prawa obywatelskie, żądano zniesienia przywilejów dygnitarzy partyjnych. Co więcej, w republikach ZSRS przybierały na sile tendencje narodowe i niepodległościowe.
W marcu 1990 r. Litwa ogłosiła niepodległość, a Gorbaczow wysłał wojsko przeciwko Litwinom. Doszło do walk ulicznych, jednak zmian nie udało się już zatrzymać. Wkrótce niepodległość zaczęły deklarować kolejne republiki i władze na Kremlu musiały pogodzić się z rozpadem Związku Sowieckiego. Wiosną 1991 r. suwerennośćsuwerenność ogłosiła również Federacyjna Rosyjska Republika Sowiecka, a jej prezydentem został Borys Jelcyn, bliski współpracownik Gorbaczowa. Ostatnią próbę ratowania imperium podjął członek KC KPZR Giennadij Janajew, który w sierpniu 1991 r. zorganizował w Moskwie zamach stanu (nazywany puczem Janajewa), mający na celu przywrócenie ZSRS i obalenie Gorbaczowa. W walkach aktywny udział wzięli mieszkańcy Moskwy broniąc gmachu parlamentu, w którym przebywał prezydent Jelcyn. Ostatecznie przewrótprzewrót komunistyczny się nie udał i tylko przyspieszył rozpad Związku Sowieckiego. W wyniku puczu Gorbaczow został odsunięty od władzy i stracił przyznane mu we wrześniu 1990 r. specjalne pełnomocnictwo w sprawach gospodarczych, wzrosła natomiast rola Borysa Jelcyna, który przejął władzę w Rosji. Janajew zaś został aresztowany i skazany na karę więzienia pod zarzutem zdrady. Wyszedł na wolność w styczniu 1993 r., rok później jego sprawę umorzono.
Pod koniec 1991 r. w miejsce ZSRS powołano luźniejsza konfederację. Dnia 8 grudnia 1991 w Wiskułach na Białorusi przywódcy Białorusi, Rosji (która była formalną kontynuacją ZSRS) i Ukrainy podpisali tzw. układ białowieski, powołujący Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP). Celem tego porozumienia było prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i rozwiązywanie problemów dotyczących przejmowania spadku po ZSRS, a także kwestii związanych z bezpieczeństwem. Do Wspólnoty Niepodległych Państw przystąpiły inne dawne republiki sowieckie oprócz Litwy, Łotwy i Estonii.
Wojny czeczeńskie
Wraz z upadkiem ZSRS rozpadły się nie tylko spoiwa łączące poszczególne narody i republiki w jedno państwo. Zanikła także siła zdolna eliminować zadawnione waśnie etniczne. W wielu regionach wybuchły konflikty o przebieg granic, do tej pory odgórnie narzuconych przez Kreml. Tak było m.in. w Gruzji i Osetii. W innych przypadkach to władze w Moskwie nie chciały pogodzić się z utratą ważnych strategicznie bądź gospodarczo terytoriów.
Zastanów się, dlaczego Federacja Rosyjska w latach 1990–1991 uznała niepodległość państw bałtyckich czy Ukrainy, a nie dopuściła do odłączenia się Czeczenii. Weź pod uwagę nie tylko czynniki gospodarcze, lecz także np. polityczne.
W 1991 r. niepodległość ogłosiła Czeczenia, stanowiąca dotąd część Republiki Czeczeńsko‑Inguskiej. Jak do tego doszło? W listopadzie 1990 r. na I Powszechnym Kongresie Narodu Czeczeńskiego przewodniczącym został wybrany Dżohar Dudajew, generał major sowieckiego lotnictwa. 6 września 1991 r. wykorzystał chaos w Moskwie związany z nieudanym puczem Giennadija Janajewa i przejął władzę w Czeczenii. W październiku wygrał wybory prezydenckie, a 1 listopada ogłosił niepodległość republiki. Dudajew rządził twardą ręką, zwalczając opozycję i przeciwnych mu lokalnych przywódców. Ogłosił dżihad przeciw Rosji, dał obywatelom prawo do noszenia broni i zwolnił wszystkich więźniów.
Na terenie Czeczenii znajduje się ważny węzeł ropociągowy, istotny dla gospodarki rosyjskiej, dlatego Federacja nie uznała tej proklamacji. W grudniu 1994 r. wojsko rosyjskie wkroczyło do Czeczenii, a w lutym następnego roku zajęło jej stolicę, Grozny. W 1996 r. podpisano rozejm, na co miały wpływ m.in. wybory prezydenckie w Rosji. W 1999 r. bojownicy czeczeńscy wznowili walki. Czeczeni prowadzili działania partyzanckie, niektóre bardziej radykalne odłamy bojowników czeczeńskich sięgały po metody terrorystyczne. Swoje akcje organizowali oni również poza terytorium Czeczenii (m.in. w Moskwie), a ich celem byli cywile.
Najbardziej znane zamachy na ludność cywilną to zamach na moskiewski teatr na Dubrowce w 2002 r. oraz atak na szkołę w Biesłanie w Osetii Północnej w 2004 r., kiedy to zginęło ponad 300 osób, głównie dzieci. W sierpniu 2004 nastąpiło wysadzenie dwóch cywilnych rosyjskich samolotów przez kobiety‑samobójczynie, tzw. szahidki i zamach w metrze moskiewskim. Nasilenie akcji o charakterze terrorystycznym, uzasadniane przez bojowników obojętnością opinii międzynarodowej na ich problemy oraz niemożnością prowadzenia równorzędnej walki politycznej i militarnej z wielokrotnie potężniejszym przeciwnikiem, pomogło Rosji przedstawiać wydarzenia w Czeczenii jako zwykłą rebelię, a nie dążenia niepodległościowe. Dzięki temu władze Federacji traktowały wojnę w Czeczenii jako wewnątrzpaństwowy konflikt z terrorystami. Uniemożliwiało to społeczności międzynarodowej podjęcie skutecznej mediacji i było powodem traktowania czeczeńskich bojowników na równi z terrorystami z Al‑Kaidy. Druga wojna czeczeńska trwała do 2009 r., i zakończyła się pacyfikacją separatystówseparatystów i ponownym zintegrowaniem Czeczenii z Federacją Rosyjską.
Daty ogłoszenia niepodległości przez poszczególne republiki związkowe ZSRS oraz wojen czeczeńskich
Słownik
(ros., zamek, twierdza) pierwotnie warownia, następnie zespół budynków w Moskwie; siedziba najpierw książąt moskiewskich i carów rosyjskich, a potem władz sowieckich i rosyjskich
(ros., przebudowa) określenie polityki partii komunistycznej w ZSRS polegającej na ograniczeniu cenzury oraz większej demokratyzacji systemu komunistycznego; politykę pierestrojki rozpoczął w połowie lat 80. XX w. przywódca sowiecki Michaił Gorbaczow
nagła zmiana władzy w państwie, jej obalenie często było przeprowadzane w wyniku spisku i z pomocą wojska
(z łac. separatio – oddzielenie) dążenie do wyodrębnienia się jakiejś grupy z całości; najbardziej typowy jest separatyzm narodowościowy, a jeden z jego przejawów to secesja narodowa
(z ang. sovereign – suweren(ny) i franc. souverain – najwyższy, od łac. superanus – ktoś, kto jest nad innymi, nie uznaje nad sobą wyższej władzy) niezależność danego państwa od innych krajów, samodzielność i swoboda w realizowaniu przez państwo swoich kompetencji na jego terenie
(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią; za reżim totalitarny uznaje się rządy faszystów we Włoszech, nazistów w III Rzeszy i komunistów w Związku Sowieckim; jest ostateczną formą autorytaryzmu
Słowa kluczowe
problemy etniczne, reżim komunistyczny, rozpad ZSRS, Michaił Gorbaczow, Ronald Reagan, Czeczenia, wojny w Czeczenii, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
A. Stępień‑Kuczyńska, Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium, Łódź 2020.
Wielkie mowy historii, t. 4, Od Kennedy’ego do Ratzingera, wybór i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006.
Drogi do wolności. Drogi do wspólnej Europy 1945–2007, pod red. J. Eislera, Warszawa 2008.
Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.