Rozpad ZSRS

RlJa4P44DZXJz1
Prezydent Reagan i sekretarz generalny Gorbaczow podpisują traktat INF (Układ o całkowitej likwidacji pocisków rakietowych pośredniego zasięgu) we wschodniej sali Białego Domu.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

W drugiej połowie lat 80. XX w. Gorbaczowowi udało się wzmocnić pozycję w partii i wprowadzić w życie część założeń pierestrojkipierestrojkapierestrojki. Reformy te miały jednak dość ograniczony zasięg i nie zmieniały podstawowych zasad systemu totalitarnego.totalitaryzmtotalitarnego. Sytuację pogarszało zmniejszenie wydobycia ropy naftowej w ZSRS oraz spadek cen tego surowca na światowych rynkach. Konieczność oszczędności zmusiła Gorbaczowa do ograniczenia nakładów finansowych na zbrojenia. Przyczyniło się to do przyspieszenia negocjacji z USA w sprawie rozbrojenia. ZSRS i tak zostawał w tyle w wyścigu zbrojeń, więc KremlKremlKreml chciał też w ten sposób zmniejszyć dystans dzielący go od przeciwnika. We wrześniu 1987 r., podczas trzeciego z kolei szczytu Gorbaczow–Reagan, udało się wynegocjować i podpisać traktat o całkowitej likwidacji rakiet średniego i krótkiego zasięgu z głowicami atomowymi, rozmieszczonych przede wszystkim w Europie. Znacząco wpłynęło to na bezpieczeństwo na kontynencie.

1

Oprócz reform gospodarczych Gorbaczow rozpoczął również działania mające na celu wprowadzenie elementów demokratycznych do systemu politycznego Związku Sowieckiego. Chciał w ten sposób złagodzić nieco represyjny reżim (i zyskać tym samym w oczach Zachodu) oraz uspokoić nastroje społeczne. Jednym z przejawów tych zmian była realizacja hasła głasnosti (ros. głasnost – jawność). Oznaczało to ujawnienie przez władzę tajnych do tej pory faktów historycznych (m.in. zbrodni epoki stalinizmu), a także informacji o aktualnej sytuacji politycznej, gospodarczej i społecznej państwa. Możliwa stała się krytyka systemu. Wprawdzie do całkowitej wolności słowa było jeszcze daleko, złagodzono jednak cenzurę. Głasnost znacząco przyczyniła się do przyspieszenia zmian: zaczęły powstawać niezależne pisma, coraz głośniej dopominano się o prawa obywatelskie, żądano zniesienia przywilejów dygnitarzy partyjnych. Co więcej, w republikach ZSRS przybierały na sile tendencje narodowe i niepodległościowe.

RWSguW6h6AVP31
Borys Jelcyn (1931–2007) – rosyjski polityk, od lipca1991 r. prezydent Rosyjskiej FSRS, od grudnia 1991 r. do grudnia 1999 r. prezydent Federacji Rosyjskiej.
Źródło: Wikipedia.org, licencja: CC BY 4.0.

W marcu 1990 r. Litwa ogłosiła niepodległość, a Gorbaczow wysłał wojsko przeciwko Litwinom. Doszło do walk ulicznych, jednak zmian nie udało się już zatrzymać. Wkrótce niepodległość zaczęły deklarować kolejne republiki i władze na Kremlu musiały pogodzić się z rozpadem Związku Sowieckiego. Wiosną 1991 r. suwerennośćsuwerennośćsuwerenność ogłosiła również Federacyjna Rosyjska Republika Sowiecka, a jej prezydentem został Borys Jelcyn, bliski współpracownik Gorbaczowa. Ostatnią próbę ratowania imperium podjął członek KC KPZR Giennadij Janajew, który w sierpniu 1991 r. zorganizował w Moskwie zamach stanu (nazywany puczem Janajewa), mający na celu przywrócenie ZSRS i obalenie Gorbaczowa. W walkach aktywny udział wzięli mieszkańcy Moskwy broniąc gmachu parlamentu, w którym przebywał prezydent Jelcyn. Ostatecznie przewrótprzewrótprzewrót komunistyczny się nie udał i tylko przyspieszył rozpad Związku Sowieckiego. W wyniku puczu Gorbaczow został odsunięty od władzy i stracił przyznane mu we wrześniu 1990 r. specjalne pełnomocnictwo w sprawach gospodarczych, wzrosła natomiast rola Borysa Jelcyna, który przejął władzę w Rosji. Janajew zaś został aresztowany i skazany na karę więzienia pod zarzutem zdrady. Wyszedł na wolność w styczniu 1993 r., rok później jego sprawę umorzono.
Pod koniec 1991 r. w miejsce ZSRS powołano luźniejsza konfederację. Dnia 8 grudnia 1991 w Wiskułach na Białorusi przywódcy Białorusi, Rosji (która była formalną kontynuacją ZSRS) i Ukrainy podpisali tzw. układ białowieski, powołujący Wspólnotę Niepodległych Państw (WNP). Celem tego porozumienia było prowadzenie wspólnej polityki zagranicznej i rozwiązywanie problemów dotyczących przejmowania spadku po ZSRS, a także kwestii związanych z bezpieczeństwem. Do Wspólnoty Niepodległych Państw przystąpiły inne dawne republiki sowieckie oprócz Litwy, Łotwy i Estonii.

RGnLH47fMteIk1
Mapa przedstawia rozpad ZSRS. Na mapie Eurazji oznaczono tereny Federacji Rosyjskiej, państwa członkowskiego Wspólnoty Niepodległych Państw WNP. Zajmują one tereny od Półwyspu Skandynawskiego przez całą Azję aż do morza Ochockiego. Dalej na mapie oznaczono byłe republiki radzieckie, od 1991 roku państwa członkowskie WNP. Te tereny należą do Kazachstanu, Uzbekistanu, Turkmenistanu, Tadżykistanu, Kirgistanu, Gruzji, Ukrainy, Białorusi. Podano daty ogłoszenia ich niepodległości. Sierpień 1991 Estonia, Łotwa, Białoruś, Mołdawia, Ukraina, Azerbejdżan, Uzbekistan, Kirgistan. Marzec 1990 Litwa. Czerwiec 1991 Gruzja. Wrzesień 1991 Armenia, Tadżykistan. Październik 1991 Turkmenistan. Grudzień 1991 Kazachstan. Estonia, Łotwa, Litwa to kraje, które nie należały do WNP.  Dodatkowo na mapie oznaczono okręgi autonomiczne na terenie Federacji Rosyjskiej. Były to: okręg Jamalski – Nieniecki, okręg Nieniecki, okręg Ewankijski, okręg Tajmyrski, okręg Żydowski, okręg Koriacki, okręg Czukocki, okręg Chanty - Mansyjski.
Podział dawnego Związku Socjalistycznych Republik Sowieckich na początku lat 90. XX w. Która była republika sowiecka dołączyła do WNP najpóźniej?
Źródło: Contentplus.sp. z o.o., Stentor, licencja: CC BY-SA 3.0.

Wojny czeczeńskie

Wraz z upadkiem ZSRS rozpadły się nie tylko spoiwa łączące poszczególne narody i republiki w jedno państwo. Zanikła także siła zdolna eliminować zadawnione waśnie etniczne. W wielu regionach wybuchły konflikty o przebieg granic, do tej pory odgórnie narzuconych przez Kreml. Tak było m.in. w Gruzji i Osetii. W innych przypadkach to władze w Moskwie nie chciały pogodzić się z utratą ważnych strategicznie bądź gospodarczo terytoriów.

RKjGffkUgJyyC1
Początek wojny w Czeczenii, grudzień 1994 r. Rosyjski helikopter Mi‑8 zestrzelony przez czeczeńskich bojowników w pobliżu Groznego, stolicy Czeczenii,.
Zastanów się, dlaczego Federacja Rosyjska w latach 1990–1991 uznała niepodległość państw bałtyckich czy Ukrainy, a nie dopuściła do odłączenia się Czeczenii. Weź pod uwagę nie tylko czynniki gospodarcze, lecz także np. polityczne.
Źródło: Michaił Evstafiew, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

W 1991 r. niepodległość ogłosiła Czeczenia, stanowiąca dotąd część Republiki Czeczeńsko‑Inguskiej. Jak do tego doszło? W listopadzie 1990 r. na I Powszechnym Kongresie Narodu Czeczeńskiego przewodniczącym został wybrany Dżohar Dudajew, generał major sowieckiego lotnictwa. 6 września 1991 r. wykorzystał chaos w Moskwie związany z nieudanym puczem Giennadija Janajewa i przejął władzę w Czeczenii. W październiku wygrał wybory prezydenckie, a 1 listopada ogłosił niepodległość republiki. Dudajew rządził twardą ręką, zwalczając opozycję i przeciwnych mu lokalnych przywódców. Ogłosił dżihad przeciw Rosji, dał obywatelom prawo do noszenia broni i zwolnił wszystkich więźniów.

Na terenie Czeczenii znajduje się ważny węzeł ropociągowy, istotny dla gospodarki rosyjskiej, dlatego Federacja nie uznała tej proklamacji. W grudniu 1994 r. wojsko rosyjskie wkroczyło do Czeczenii, a w lutym następnego roku zajęło jej stolicę, Grozny. W 1996 r. podpisano rozejm, na co miały wpływ m.in. wybory prezydenckie w Rosji. W 1999 r. bojownicy czeczeńscy wznowili walki. Czeczeni prowadzili działania partyzanckie, niektóre bardziej radykalne odłamy bojowników czeczeńskich sięgały po metody terrorystyczne. Swoje akcje organizowali oni również poza terytorium Czeczenii (m.in. w Moskwie), a ich celem byli cywile.

R158SPqlhRx0t1
Zdjęcia ofiar na ścianach byłej szkoły nr 1 w Biesłanie. Opisz, kto padł ofiarą czeczeńskiego ataku.
Źródło: aaron bird, Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.0.

Najbardziej znane zamachy na ludność cywilną to zamach na moskiewski teatr na Dubrowce w 2002 r. oraz atak na szkołę w Biesłanie w Osetii Północnej w 2004 r., kiedy to zginęło ponad 300 osób, głównie dzieci. W sierpniu 2004 nastąpiło wysadzenie dwóch cywilnych rosyjskich samolotów przez kobiety‑samobójczynie, tzw. szahidki i zamach w metrze moskiewskim. Nasilenie akcji o charakterze terrorystycznym, uzasadniane przez bojowników obojętnością opinii międzynarodowej na ich problemy oraz niemożnością prowadzenia równorzędnej walki politycznej i militarnej z wielokrotnie potężniejszym przeciwnikiem, pomogło Rosji przedstawiać wydarzenia w Czeczenii jako zwykłą rebelię, a nie dążenia niepodległościowe. Dzięki temu władze Federacji traktowały wojnę w Czeczenii jako wewnątrzpaństwowy konflikt z terrorystami. Uniemożliwiało to społeczności międzynarodowej podjęcie skutecznej mediacji i było powodem traktowania czeczeńskich bojowników na równi z terrorystami z Al‑Kaidy. Druga wojna czeczeńska trwała do 2009 r., i zakończyła się pacyfikacją separatystówseparatyzmseparatystów i ponownym zintegrowaniem Czeczenii z Federacją Rosyjską.

Daty ogłoszenia niepodległości przez poszczególne republiki związkowe ZSRS oraz wojen czeczeńskich

RY6sjBfpKTS321
9.4.1991 Gruzja , 9.9.1991 Tadżykistan , 15.8.1991 Białoruś , 20.8.1991 Estonia , 20.8.1991 Litwa , 21.8.1991 Łotwa , 24.8.1991 Ukraina , 27.8.1991 Mołdawia , 31.8.1991 Kirgistan , 31.8.1991 Uzbekistan , 23.9.1991 Armenia , 18.10.1991 Azerbejdżan , 27.10.1991 Turkmenistan , 16.12.1991 Kazachstan , 11.12.1994 - 31.8.1996 I wojna czeczeńska , 11.10.1999 - 15.4.2009 II wojna czeczeńska

Słownik

Kreml
Kreml

(ros., zamek, twierdza) pierwotnie warownia, następnie zespół budynków w Moskwie; siedziba najpierw książąt moskiewskich i carów rosyjskich, a potem władz sowieckich i rosyjskich

pierestrojka
pierestrojka

(ros., przebudowa) określenie polityki partii komunistycznej w ZSRS polegającej na ograniczeniu cenzury oraz większej demokratyzacji systemu komunistycznego; politykę pierestrojki rozpoczął w połowie lat 80. XX w. przywódca sowiecki Michaił Gorbaczow

przewrót
przewrót

nagła zmiana władzy w państwie, jej obalenie często było przeprowadzane w wyniku spisku i z pomocą wojska

separatyzm
separatyzm

(z łac. separatio – oddzielenie) dążenie do wyodrębnienia się jakiejś grupy z całości; najbardziej typowy jest separatyzm narodowościowy, a jeden z jego przejawów to secesja narodowa

suwerenność
suwerenność

(z ang. sovereign – suweren(ny) i franc. souverain – najwyższy, od łac. superanus – ktoś, kto jest nad innymi, nie uznaje nad sobą wyższej władzy) niezależność danego państwa od innych krajów, samodzielność i swoboda w realizowaniu przez państwo swoich kompetencji na jego terenie

totalitaryzm
totalitaryzm

(z łac. totus – całkowity) system polityczny oparty na nieograniczonych rządach jednej partii, która kontroluje wszystkie dziedziny życia obywateli danego państwa, podbudowany określoną ideologią; za reżim totalitarny uznaje się rządy faszystów we Włoszech, nazistów w III Rzeszy i komunistów w Związku Sowieckim; jest ostateczną formą autorytaryzmu

Słowa kluczowe

problemy etniczne, reżim komunistyczny, rozpad ZSRS, Michaił Gorbaczow, Ronald Reagan, Czeczenia, wojny w Czeczenii, świat na przełomie tysiącleci

Bibliografia

A. Stępień‑Kuczyńska, Gorbaczow. Pieriestrojka i rozpad imperium, Łódź 2020.

Wielkie mowy historii, t. 4, Od Kennedy’ego do Ratzingera, wybór i oprac. T. Zawadzki, Warszawa 2006.

Drogi do wolności. Drogi do wspólnej Europy 1945–2007, pod red. J. Eislera, Warszawa 2008.

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności), Świat Książki 2004–2006.