Templariusze

Templariusze to najstarszy zakon rycerski, powstał on bowiem w 1118 lub 1119 r. w Jerozolimie na terenie dawnej świątyni (łac. templum). Grupa rycerzy zobowiązała się do patrolowania dróg i ochrony pielgrzymów. Na jej czele stanęli Hugon de Payns i Gotfryd de Saint‑Omer. Rycerze zachowywali ubóstwo, czystość i posłuszeństwo. W styczniu 1128 r. na synodzie w Troyes templariusze zostali przekształceni w Zakon Ubogich Rycerzy Chrystusa i Świątyni Salomona (Pauperes commilitones Christi Templique Salomonici). Otrzymali wówczas regułę, która została opracowana w oparciu o obowiązujące w bractwie zasady. Uczestnicy synodu zdawali sobie sprawę z tego, że powołanie zakonu rycerskiego nie miało precedensu. Uznali, że templariusze mogą zabijać wrogów Kościoła, zachowując czystość duszy i sumienia. Obok ochrony pielgrzymów zmierzających do Ziemi Świętej, głównym zadaniem templariuszy stała się później walka z muzułmanami.  Zainteresowanie ideą zakonnego rycerstwa było bardzo duże, a po opublikowaniu traktatu „Pochwała nowego rycerstwa” (De laude novae militiae ad Milites Templi) przez Bernarda z Clairvaux kontrowersje wokół przelewu krwi nie wzbudzały już tylu emocji.

RmuA91dhbZ7Oj1

Ilustracja przedstawia kilku mężczyzn w strojach templariuszy, czarna szata z czerwonym krzyżem. Stoją przez Królem oraz Papieżem jako oskarżeni. Król i Papież siedzą na krzesłach. Król na tronie. Papież na krześle wyściełanym niebieskim materiałem. Pozostałą część tego materiału trzyma w rękach kobieta, stojąca za krzesłem Papieża. Papież ma na głowie piuskę a ubrany jest w zielono - białe szaty. To mężczyzna w średnim wieku. Król ma na głowie koronę i ubrany jest w czerwono-białe szaty. Całość przypomina małą malowaną ręcznie scenę z księgi, a dokładniej Wielkiej kroniki Francji.

Mnisi‑rycerze rekrutowali się przeważnie spośród Francuzów, dlatego u schyłku XIII w., tuż po zakończeniu krucjatkrucjatakrucjat, zakon przeniósł się do Francji. Tam, wykorzystując dobra nadane im w wielu krajach Europy, templariuszetemplariusztemplariusze rozwinęli działalność bankierską, co dało im ogromne wpływy polityczne, ale i ściągnęło na nich powszechną nienawiść oraz przyczyniło się do tragicznego upadku. By uwolnić się od niewygodnych wierzycieli, w 1307 r. król Filip IV Piękny uwięził wszystkich członków zakonu znajdujących się we Francji i oskarżył mnichów‑rycerzy o herezjeherezjaherezje, a ich majątki skonfiskowałkonfiskataskonfiskował. Wielu templariuszy w wyniku procesów inkwizycyjnychinkwizycjainkwizycyjnych spalono na stosach, sam zakon zaś papież Klemens V, pod naciskiem króla, rozwiązał ostatecznie w 1312 r. (jego pontyfikat rozpoczyna okres tzw. niewoli awiniońskiej – całkowitego uzależnienia papiestwa od francuskich monarchów). Zagraniczną część schedyschedaschedy po templariuszach przejęli joannici i taki był również los ich dóbr w Polsce, leżących głównie na Śląsku, a także np. w Łukowie i Opatowie.

Joannici

RIG15LC7FGKCL1

Ilustracja przedstawia grupę mężczyzn w centrum jakiegoś miasteczka. Mają założone zbroje oraz czerwone kamizelki z białym krzyżem. Stoją na placu z mieczami w pochwie i kijem. W miasteczku dominuje biała drewniana piętrowa zabudowa z dwuspadzistym dachem. Na największym budynku widnieje herb z czterema krzyżami. W nim moment podniesienia eucharystii, wierni klęczą.

Około 1080 r. w Jerozolimie powstało hospicjum, w którym udzielano schronienia dla pielgrzymów, ubogich i chorych. Posługę w hospicjum pełnili świeccy bracia Szpitala św. Jana. Na ich czele stał Gerard, kupiec włoskiego pochodzenia. Pozycja bractwa wzrosła po utworzeniu państw łacińskich przez uczestników pierwszej krucjaty. Przybyszom z Europy pomoc szpitalników była niezwykle przydatna, a idea bezinteresownej służby na rzecz potrzebujących zrobiła na nich olbrzymie wrażenie. Szpital św. Jana w krótkim czasie stał się jedną z ważniejszych instytucji w Jerozolimie, wspieraną posiadłościami darczyńców w Królestwie Jerozolimskim i w Europie. W 1113 r. papież Paschalis II ogłosił bullę „Pie postulatio voluntatis”, skierowaną do Gerarda, opiekuna i założyciela Szpitala św. Jana, tworząc nowy chrześcijański zakon. Gerard i jego towarzysze zostali Braćmi Jerozolimskiego Szpitala św. Jana (Fratres Hospitalis Sancti Johannis Hierosolymitani). Nie był to jeszcze zakon rycerski. Po śmierci brata Gerarda na czele joannitów stanął Rajmund de Puy, francuski rycerz przybyły do Jerozolimy wraz z pierwszą krucjatą. Pod jego przewodnictwem charakter zgromadzenia uległ zmianie. Rajmund, będąc pod wrażeniem działalności templariuszy, zaczął przywiązywać większą wagę do służby wojskowej. Przyjmuje się, że joannici stali się zakonem rycerskim około 1130 r. gdy Rajmund de Puy podjął decyzję o wyruszeniu na szlaki, aby chronić pielgrzymów. Joannici otrzymali też zamki oraz zadanie obrony granic Królestwa Jerozolimskiego. Pomimo militaryzacji szpitalnicy nie zapomnieli o powinnościach wobec ubogich i chorych. Świadczy o tym reguła, która została ustanowiona około 1130 r. i potwierdzona przez papieża Innocentego II.

Jednak półtora wieku później Królestwo Jerozolimskie upadło i krzyżowcy musieli opuścić Ziemię Świętą. Joannici kilkanaście lat spędzili na Cyprze, lecz już w 1309 r. zdobyli grecką wyspę Rodos, założyli tam własne państwo i przybrali miano kawalerów rodyjskich. Ale i ta „stabilizacja” znalazła swój kres, kiedy w 1523 r. Turcy zdobyli Rodos. W 1530 r. cesarz Karol V nadał im nową wyspę – Maltę. Jednym z najważniejszych zadań Suwerennego Zakonu Kawalerów Maltańskich (tak do dziś nazywają się dawni joannici) było zwalczanie piratów z Afryki Północnej i odpieranie morskich ataków Turków na Europę. Maltańczycy zbudowali na wyspie silne miasto twierdzę La Valletta, które stanowiło tak ważny punkt strategiczny na Morzu Śródziemnym, że jeszcze 250 lat później nie mogli go zlekceważyć Anglicy walczący z Napoleonem. Wygnani z wyspy przez Brytyjczyków w 1800 r. i pozbawieni większości swych dóbr kawalerowie maltańscy musieli pożegnać się na zawsze z ekonomiczną i militarną potęgą. Od 1834 r. ich siedziba znajduje się w Rzymie, a przekształcony w bractwo ludzi świeckich zakon, ściśle współpracując z papieżem, niesie potrzebującym pomoc charytatywną i medyczną. Nadal jednak warunkiem przynależności do dawnego zakonu krzyżowców pozostaje udowodnienie szlacheckiego pochodzenia. Pozostałościami po joannitach na ziemiach dzisiejszej Polski są m.in. zamki w Łagowie i Pęzinie oraz kościoły w Poznaniu i Strzegomiu.

Krzyżacy

R12iFciemwEwt1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku z brodą. Na głowie ma koronę ozdobioną czerwonym atłasem i białym paskiem w czarne plamki. Ubrany jest w bogato zdobioną zbroję. Na szczególną uwagę zasługują wstawki ze złota oraz pięknie zdobiona rękojeść miecza. Odziany w biały płaszcz z krzyżem.

Oficjalna nazwa zakonu krzyżackiego brzmi Zakon Szpitala Najświętszej Panny Marii Domu Niemieckiego w Jerozolimie. Powstał najpóźniej, bo dopiero pod koniec XII wieku - w 1190 r. w Palestynie, a w 1198 przekształcony został w zakon rycerski. Początkowo zadaniem Krzyżaków była opieka nad chorymi i pielgrzymami przybywającymi do Ziemi Świętej oraz walka z „niewiernymi”. Zakon jednak szybko wycofał się z Palestyny. W 1211 r. przybył na zaproszenie węgierskiego króla Andrzeja II do Siedmiogrodu, by bronić jego granic przed Połowcami – tureckim ludem stepowym. Wielki mistrz, który stał na czele zakonu wciąż dążył do założenia własnego państwa. Taka okazja nadarzyła się w 1226 r., kiedy Krzyżacy zostali wezwani przez Konrada Mazowieckiego do walki z Prusami. Otrzymali wtedy w lenno część ziemi chełmińskiej, a w latach 1230‑1233 opanowali ją w całości. Zakon krzyżacki wciąż rósł w siłę. W 1233 r. przyłączyła się do niego część zakonu dobrzyńskiego, a w 1237 r. Kawalerowie Mieczowi w Inflantach. Na zajętych przez Krzyżaków ziemiach powstało państwo zakonne, dążące do powiększania swojego terytorium. W połowie XIII wieku zajęli oni Sambię (obecnie obwód kaliningradzki). W latach 1308‑1309 podbili Pomorze Gdańskie, co rozpoczęło trwające wiele lat wojny polsko‑krzyżackie, zakończone w 1343 r. pokojem kaliskimpokójpokojem kaliskim. W 1410 r. Krzyżacy ponieśli klęskę w bitwie pod Grunwaldem, która złamała potęgę zakonu. W 1454 r. Kazimierz Jagiellończyk wydał akt inkorporacji Prus, wcielając ziemie pruskie i Pomorze Gdańskie do Królestwa Polskiego. Wybuchła wojna trzynastoletnia zakończona w 1466 r. klęską Krzyżaków. W 1521 r., po przegranej w kolejnej wojnie, wielki mistrz Albrecht Hohenzollern sekularyzował zakon - przyjął luteranizm i przekształcił państwo krzyżackie w świeckie Prusy Książęce, a w 1525 r. złożył królowi Zygmuntowi I Staremu hołd lenny. Krzyżacy w Inflantach, którzy tworzyli odrębne państwo, przegrali w 1583 r. wojnę inflancką. Wielki mistrz Gotthard Kettler również przeprowadził sekularyzację zakonu i oddał rządzone przez siebie ziemie pod opiekę Wielkiego Księstwa Litewskiego. Zakon krzyżacki przetrwał tylko w Niemczech, w 1809 r. rozwiązał go Napoleon Bonaparte. Krzyżacy zatrzymali się wtedy na dworze Habsburgów w Wiedniu. Zakon istnieje w Austrii do dziś.

R1dqFLJQc7mku

Zdjęcie przedstawia ceglany zamek oraz cały jego kompleks. Widoczne są mury obronne z pokaźnymi wieżami, kościół, zamek, basztę. Całość oddziela rzeka Nogat. To zamek w Malborku. Najstarszy na świecie zamek obronny wykonany z cegły.

Słownik

Słowa kluczowe

Europa w okresie krucjat, krucjata, templariusze, templariusze i joannici, niewola awiniońska, zakon rycerski, joannici

Bibliografia

Wielka Historia Świata, t. 1–12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004–2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011–2019.

M. Melville, Dzieje templariuszy, tłum. A. Jędrychowska, Warszawa 1991.

Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, Warszawa 1997.

T. Asbridge, Krucjaty. Wojna o Ziemię Świętą, tłum. N. Rataj, M. Józefowicz, Kraków 2015.

T. W. Lange, Szpitalnicy, joannici, kawalerowie maltańscy, Poznań 1994.

K. Wasilkiewicz, Templariusze i joannici w biskupstwie lubuskim (XIII‑XVI w.), Gniezno 2016.