Rywale

Morze Bałtyckie stało się w drugiej połowie XVI w. obiektem rywalizacji między Danią, Szwecją, Moskwą a państwem polsko‑litewskim. Dominium Maris Balticidominium Maris BalticiDominium Maris Baltici przez wiele lat stanowiło przedmiot polityki zagranicznej państw w regionie. Celem tej rywalizacji było opanowanie szlaków handlowych i zyskanie związanych z tym korzyści (kontrola handlu, pobieranie ceł). Duże zainteresowanie budziły InflantyInflantyInflanty. Teren ten nie tylko przedstawiał ogromny potencjał ekonomiczny, jako że pośredniczył w handlu między zachodnią i północną Europą a Wschodem, ale także był ważny pod względem politycznym i strategicznym.

1

Od XIII w. władzę w Inflantach sprawował zakon kawalerów mieczowychzakon kawalerów mieczowychzakon kawalerów mieczowych. Teren przez niego opanowany pierwotnie zamieszkiwały pogańskie plemiona bałtyckieplemiona bałtyckieplemiona bałtyckieugrofińskieplemiona ugrofińskieugrofińskie. W 1237 r. po klęsce poniesionej w bitwie z Bałtami pod Szawlami (1236 r.) zakon kawalerów mieczowych połączył się z zakonem krzyżackim i przejął jego regułę. W XVI w. zgromadzenie zakonne popadło w kryzys i nie reprezentowało już realnej siły politycznej. Coraz więcej zwolenników wśród jego przedstawicieli zyskiwała luterańska reformacja.

RnhTdEXmZmnJX
Państwo zakonu krzyżackiego w Prusach i państwo zakonu kawalerów mieczowych w Inflantach w XIV–XV w. Oba zakony współpracowały ze sobą i utrzymywały ścisłe kontakty, dążąc nawet do stworzenia jednego państwa zakonnego.
Jakie państwo mogło się czuć zagrożone w obliczu dążeń obu gałęzi zakonu do połączenia się?
Źródło: Contentplus.pl, Wikimedia Commons, licencja: CC BY-SA 3.0.

Ku wojnie

R1R9O8sFkM33s1
Iwan IV Groźny (1530–1584) na obrazie Wiktora Wasniecowa z 1897 r., obecnie w Galerii Tretiakowskiej w Moskwie. Iwan IV Groźny od 1533 r. był wielkim księciem moskiewskim, od 1547 r. nosił tytuł cara Wszechrusi (tytuł ten nie był uznawany w Polsce i w większości innych krajów europejskich). Rządy jego cechowały się dużą brutalnością. Kontynuował proces centralizacji władzy i politykę „zbierania ziem ruskich”. Toczył wojny z Litwą o dawne tereny należące do księstw ruskich i dążył do uzyskania wpływów w Inflantach, a przez to bezpośrednich kontaktów handlowych z zachodem.
Określ, w jaki sposób malarz przedstawił cara Iwana IV Groźnego. Zwróć uwagę na ubiór, insygnia władzy i wyraz twarzy.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słabość zakonu kawalerów mieczowych starały się wykorzystać państwa obce. Coraz większe wpływy zdobywało Wielkie Księstwo Moskiewskie. Konflikt w Inflantach wywołał Iwan Groźny, który potrzebował portu nad Bałtykiem. To on zmusił Zakon do zgody na swobodny handel dla kupców moskiewskich. Na to nie mógł pozwolić Zygmunt August. Z tego powodu w 1557 r. król Polski wyprawił armię do Inflant, ale zatrzymał ją w Pozwolu. Jego działania miały charakter manifestacji politycznej. Przerażony mistrz zakonu Johann Wilhelm Fürstenberg został zmuszony do podpisania układu przeciwko Moskwie. To z kolei doprowadziło do ataku Iwana IV Groźnego i zajęcia przez jego wojska Dorpatu (dziś Tartu) oraz Narwy (1558). Iwan IV Groźny zdobył jedno z bogatszych miast portowych i handlowych Inflant, a dzięki przejęciu Narwy uzyskał upragnione okno na Europę i zainicjował bezpośrednie stosunki z Zachodem. Tzw. żegluga narewskażegluga narewskażegluga narewska - godząc w interesy litewskie - była zwalczana przez stronę polską, m.in. za pośrednictwem tzw. floty kaperskiejkaperkaperskiej.

Zakon był za słaby aby się bronić, lokalne władze szukały pomocy za granicą, stąd do konfliktu włączyły się Szwecja i Dania. Rozpad państwa spowodował odwołanie Fürstenberga i powierzenie funkcji wielkiego mistrza propolsko nastawionemu Kettlerowi. Ten w 1561 r. w Wilnie złożył Zygmuntowi Augustowi hołd lennyhołd lennyhołd lenny i poddał mu Inflanty. Na wzór Albrechta Hohenzollerna przeszedł on na luteranizm i zsekularyzowałsekularyzacjazsekularyzował swoje państwo. Kurlandię i Semigalię zachował jako swoje dziedziczne księstwo, pozostające w zależności lennej od Korony Polskiej, zaś reszta Inflant została ustanowiona wspólną prowincją Polski i Litwy. Dopiero wówczas Zygmunt August włączył się do wojny. Wcześniej jedynie prowadząc sprytne działania dyplomatyczne, bez wojny, uzyskał prawo do Inflant, co pokazywało. że był bardzo wytrawnym dyplomatą.

Starcie

Układ wileńskiukład w WilnieUkład wileński doprowadził do wznowienia sporu z Wielkim Księstwem Moskiewskim oraz rozpętania zmagań o przejęcie panowania nad Bałtykiem, w których udział wzięły również Dania i Szwecja. Wojna litewsko‑moskiewska przekształciła się w większy konflikt, zwany I wojną północnąI wojna północnaI wojną północną.

R18AAZUdhOfQZ
Wskaż, w którym momencie rosyjsko-litewski konflikt o Inflanty stał się elementem większych zmagań o panowanie nad Morzem Bałtyckim. 1557 Układ w Pozwolu między państwem polsko-litewskim a wielkim mistrzem kawalerów mieczowych , 1558 - 1570 Wojna litewsko - rosyjska, 1558 Zdobycie przez Rosję Dorpatu i Narwy , 1561 Układ wileński i złożenie hołdu lennego królowi polskiemu przez wielkiego mistrza zakonu kawalerów mieczowych Gottharda Kettlera , 1563 - 1570 I wojna północna (zwana też północną wojną siedmioletnią), 1563 Wojna połocka i opanowanie Połocka przez Rosję , 1563 Sojusz polsko-duński podpisany w Kopenhadze przeciwko Rosji i Szwecji , 1568 Sojusz szwedzko-polski , 1570 Układ szczeciński kończący I wojnę północną
Wskaż, w którym momencie moskiewsko‑litewski konflikt o Inflanty stał się elementem większych zmagań o panowanie nad Morzem Bałtyckim.

W początkowym okresie Polska była sprzymierzona z Danią przeciwko Szwecji. Współpraca między sojusznikami nie układała się jednak dobrze, gdyż Fryderyk II Oldenburg tolerował żeglugę Wielkiego Księstwa Moskiewskiego w okolicach Narwy (żeglugę narewską), której przeciwna była Polska i zwalczał kaprów Zygmunta Augusta, próbujących blokować żeglugę narewską. W 1568 r. po przejęciu tronu szwedzkiego przez żonatego z Katarzyną Jagiellonką Jana III Wazę nastąpiła zmiana sojuszy i Szwecja sprzymierzyła się z Polską.

R1f0AMCMlsT0G
Galeon „Smok” z końca XVI w. – rekonstrukcja współczesna w Centralnym Muzeum Morskim w Gdańsku. W 1560 r. Zygmunt August zorganizował flotę kaperską składającą się z uzbrojonych statków, których kapitanowie uzyskali od króla pozwolenie na rabunek i niszczenie nieprzyjacielskiej floty. Została ona powołana w celu zwalczania żeglugi narewskiej, a więc jej działania wymierzone były głównie przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu a pośrednio również przeciwko interesom tych, którzy czerpali zyski z tej żeglugi, m.in. gdańskich mieszczan. Działalność floty kaperskiej doprowadziła do eskalacji konfliktu z Gdańskiem. Jedna dziesiąta zdobytych przez kaprów łupów była przekazywana do skarbca królewskiego.
Oceń praktykę odwoływania się króla polskiego do pomocy kaprów podczas konfliktu w Inflantach.
Źródło: Wikimedia Commons, licencja: CC BY 2.5.

Długoletnie zmagania o panowanie nad Morzem Bałtyckim wyczerpały wszystkie strony konfliktu. W 1570 r. doszło do zaprzestania działań wojennych. Rzeczpospolita i Moskwa zawarły na trzy lata rozejmrozejm kończący wojnę litewsko‑moskiewskąrozejm, natomiast Szwecja i Dania podpisały w Szczecinie układ pokojowykongres szczecińskiSzczecinie układ pokojowy. Na ich mocy Inflanty zostały podzielone. Dania utrzymała wyspę Ozylię, Szwecja przejęła kontrolę nad Estonią wraz z Rewlem i wyspą Dago, w rękach Wielkiego Księstwa Moskiewskiego pozostała Narwa. Największa część Inflant, wraz z Rygą, przypadła Rzeczypospolitej, a Kurlandia i Semigalia pozostały lennem polskim do czasów rozbiorów. Mimo że formalnie wojna się zakończyła, to sama rywalizacja o dominium Maris Baltici miała jeszcze się ciągnąć długie lata. Pokój w Szczecinie nie rozwiązał problemu Infant. To był pokój między Danią a Szwecją, której niepodległość Dania ostatecznie uznała. W sprawie Inflant nie uznano trwałego podziału, przyjęto jedynie tymczasową zasadę uti possidetis, czyli czasowego zachowania zdobyczy, jednak bez międzynarodowego uznania.

ROlzdQMroALZM
Grafika z XVI w. przedstawiająca przypadki kanibalizmu na pograniczu litewsko-moskiewskim, spustoszonym i ogołoconym z pożywienia w wyniku konfliktu z lat 1558–1570; tekst: Przerażające, ale prawdziwie okrutne wypadki głodu i zarazy, które tak właśnie się wydarzyły w państwie Rosjan i Litwie w roku 1571.
Określ, jaki obraz wydarzeń przedstawia powyższa rycina i jakie daje wyobrażenie na temat tamtejszych ziem oraz ich mieszkańców. Zwróć uwagę na tekst i elementy graficzne.
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Słownik

dominium Maris Baltici
dominium Maris Baltici

(pol. władztwo Morza Bałtyckiego) wojny w okresie od 1558 do 1583 r. toczone między państwem polsko‑litewskim (później Rzeczpospolitą) a Szwecją, Danią i Wielkim Księstwem Moskiewskim o panowanie na morzu i ziemie zakonu inflanckiego

galeon
galeon

żaglowy okręt wojenny lub statek handlowy

Hanza
Hanza

Liga Hanzeatycka; związek miast handlowych Europy Północnej z okresu średniowiecza i początków epoki nowożytnej; którego członkowie wspierali się na polu ekonomicznym i politycznym

hołd lenny
hołd lenny

(łac. homagium) ceremonia towarzysząca zawarciu kontraktu lennego między seniorem (zwierzchnikiem, panem feudalnym) a wasalem (lennikiem podległym zwierzchnikowi); polegała ona na tym, że wasal klękał przed seniorem i składał mu uroczystą przysięgę; akt poddania się wasala seniorowi

Inflanty
Inflanty

(łac. Livonia) obszar nad Dźwiną i Zatoką Ryską, zamieszkały pierwotnie przez plemiona bałtyckie (przodków obecnych Łotyszów) i ugrofińskie (przodków obecnych Estończyków), od XII w. pod panowaniem zakonu kawalerów mieczowych, od II poł. XVI w. teren rywalizacji między Rzecząpospolitą, Wielkim Księstwem Moskiewskim, Szwecją i Danią; dzisiejszy obszar Łotwy i Estonii

I wojna północna
I wojna północna

wojna między Rzecząpospolitą, Szwecją, Wielkim Księstwem Moskiewskim a Danią o podział Inflant oraz hegemonię na Morzu Bałtyckim, tzw. dominium Maris Baltici. Trwała od 1563 roku do 1570 roku.

kaper
kaper

dowódca uzbrojonego statku trudniący się rabunkiem i napadami na inne jednostki, pozostający na służbie swojego mocodawcy, któremu oddawał część dochodów

kongres szczeciński
kongres szczeciński

miał miejsce w 1570 r.; kończył I wojnę północną; w wyniku jego postanowień Szwecja otrzymała Estonię i wyspę Dago, Dania Ozylię a Wielkie Księstwo Moskiewskie utrzymało żeglugę narewską

plemiona bałtyckie
plemiona bałtyckie

indoeuropejska grupa zamieszkująca południowo‑wschodnie wybrzeża Morza Bałtyckiego i posługująca się językami bałtyckimi. Należeli do nich Litwini, Łotysze, Żmudzini.

plemiona ugrofińskie
plemiona ugrofińskie

grupa ludów posługująca się językami ugrofińskimi, zamieszkująca obszary środkowej i północno‑wschodniej Europy oraz zachodniej Syberii; należą do niej m.in. Węgrzy, Estończycy i Finowie

rozejm kończący wojnę litewsko‑moskiewską
rozejm kończący wojnę litewsko‑moskiewską

trzyletni rozejm podpisany w Moskwie 22 czerwca 1570 r. między Rzeczpospolitą a Carstwem Moskiewskim; negocjowany od 1568r; potwierdzony został w pokoju szczecińskim; w wyniku jego postanowień Litwa utraciła na rzecz Moskwy: wschodnią część Inflant, biskupstwo dorpackie, wschodnią część Estonii, Połock, część ziemi witebskiej

sekularyzacja
sekularyzacja

(z łac. saecularis – świecki) inaczej zeświecczenie; pojęcie rozumiane trojako: jako przejście osoby duchownej do stanu świeckiego, jako proces zmierzający do osłabienia roli religii i Kościoła w życiu społeczeństwa, jako przejęcie majątku kościelnego przez państwo

układ w Pozwolu
układ w Pozwolu

układ zawarty w 1557 r. między wielkim mistrzem zakonu inflanckiego a królem Zygmuntem Augustem mówiący o wzajemnej współpracy, skierowany przeciwko Wielkiemu Księstwu Moskiewskiemu

układ w Wilnie
układ w Wilnie

układ zawarty w Wilnie w 1561 r. między mistrzem krajowym inflanckiej gałęzi zakonu krzyżackiego Gotthardem Kettlerem a królem Zygmuntem Augustem, na mocy którego Inflanty zostały włączone do państwa polsko‑litewskiego, a Kurlandia i Semigalia przeszły w zależność lenną

zakon kawalerów mieczowych
zakon kawalerów mieczowych

(łac. Fratres militiae Christi de Livonia, niem. Brüder der Ritterschaft Christi von Livland) niemiecki zakon rycerski w Inflantach, założony w Rydze przez biskupa Alberta von Buxhövdena w 1202 r. dla szerzenia religii chrześcijańskiej; w 1525 r. zakon ten został przemianowany na zakon inflancki i stanowił gałąź zakonu krzyżackiego

żegluga narewska
żegluga narewska

nazwa handlu między Wielkim Księstwem Moskiewskim a miastami Europy Zachodniej i Północnej, prowadzonego w drugiej połowie XVI w. przez Bałtyk i port w inflanckiej Narwie; koniec żeglugi narewskiej przyniosło zdobycie przez Szwedów Narwy w 1581 r.

Słowa kluczowe

wojna o Inflanty, Zygmunt August, układ wileński, układ w Szczecinie, I wojna północna, państwo polsko‑litewskie w czasach ostatnich Jagiellonów

Bibliografia

L. Bazylow, Historia [...], Zakład Narodowy im. Ossolinińskich, Wrocław, Warszawa, Kraków 1969.

H. Łowmiański, Polityka Jagiellonów, Wydawnictwo Poznańskie, Poznań 1999.

T. Szulc, Historiograficzny bilans polityki ostatniego z Jagiellonów, Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego 2, 1995.