Przeczytaj
„Jeszcze nie umarła…” polska kultura wobec zaborców
Wiek XVIII przyniósł upadek Rzeczypospolitej, państwo polskie zostało zlikwidowane, a jego dotychczasowe granice wymazane z mapy Europy. Naród trwał jednak mimo braku własnej, niezależnej państwowości. Polacy zmuszeni byli do podejmowania działań, które pozwalały obronić kulturę oraz tożsamość narodową. Pod groźbą kary, a czasem nawet śmierci pielęgnowano polskie tradycje, w kontaktach między sobą rozmawiano po polsku, rozwijano polską kulturę oraz naukę. Taka postawa zastępowała w dużej mierze działalność polityczną.
Po kongresie wiedeńskim na ziemiach polskich do działalności powrócić mogły niektóre funkcjonujące wcześniej instytucje kulturalne i naukowe. Często przybierały one nowe formy. I tak na przykład Józef Elsner kontynuował ideę Akademii Muzycznej, dawne Towarzystwo do Ksiąg Elementarnych przekształciło się w Towarzystwo Przyjaciół Nauk, odnowiono też Uniwersytet we Lwowie. Pewną suwerennością zaczął się cieszyć Kościół. Ważną rolę odgrywały prywatne salony artystyczne, będące miejscem spotkań literackich, koncertów i wytwornych bali. W rozwój kultury wkład miały również loże masońskieloże masońskie, a przede wszystkim wszelkiego rodzaju towarzystwa naukowe, które wspierały rozwój nauki i kultury. Po 1815 r. na ziemiach polskich funkcjonowały cztery ważne ośrodki teatralne - w Warszawie, Krakowie, Wilnie oraz Lwowie. W następnych latach sceny zaczęły powstawać także w innych miastach.
Kto twoim zdaniem mógł zostać członkiem masonerii działającej w XIX w. na ziemiach polskich pod zaborami?
Znajdź informację, w którym polskim mieście Wojciech Bogusławski założył teatr funkcjonujący do dziś.
Warszawa jako siedziba prężnie działającego i powszechnie znanego Towarzystwa Przyjaciół Nauk okazała się także ważnym ośrodkiem wydawniczym polskiej prasy, która systematycznie się rozwijała. Ukazywały się takie tytuły jak: „Gazeta Warszawska”, „Gazeta Korespondenta Warszawskiego i Zagranicznego”, „Gazeta Codzienna Narodowa i Obca”, „Kurier Warszawski”. Intensywne życie kulturalne rozwijało się także m.in. w Wilnie, Krakowie, Poznaniu i Krzemieńcu.
Klasycyzm i romantyzm
Teatr, literatura, a także architektura początku XIX w. opierały się na wzorcach klasycystycznychklasycystycznych. Twórcy czerpali inspirację z klasycystycznej architektury miast niemieckich oraz francuskiego stylu empirestylu empire . Na ziemiach polskich największą aktywnością wykazywali się trzej architekci: Antonio CorazziAntonio Corazzi, Christian Piotr AignerChristian Piotr Aigner i Wawrzyniec GucewiczWawrzyniec Gucewicz. Również na wsi posiadacze ziemscy swoje szlacheckie dworki zamieniali na okazałe pałace otoczone ogrodami w stylu angielskim. Klasycyzm charakteryzował się równowagą, harmonią, umiarem, ładem i spokojem. Każdą dziedzinę polskiej kultury obowiązywały te same klasyczne wzorce, głęboko inspirowane antykiem, ale także odwołujące się do narodowych tradycji i katolicyzmu.
Wiek XIX to również narodziny na polskich ziemiach romantyzmuromantyzmu. Nurt ten powstał jako reakcja na zmiany społeczne i polityczne wywołane rewolucją francuską oraz rewolucją przemysłową. Romantycy buntowali się przeciwko ustalonym regułom społecznym, które rządziły oświeceniowymi społeczeństwami. Negowali nudne zasady życia arystokracji i mieszczaństwa, występowali przeciw naukowemu podejściu do natury. Zwracali uwagę na życie wewnętrzne człowieka – duchowość, uczucia, emocje, a również na odmienność i indywidualność każdego człowieka. W poglądach romantyków dominacja uczuć nad rozumem była buntem przeciwko zastanej rzeczywistości stworzonej przez twórców związanych z klasycyzmem.
Polscy romantycy poszukiwali inspiracji w tradycjach ludowych i regionalnych. Spowodowane było to chęcią stworzenia czegoś nowego i niepowtarzalnego. Nie bez przyczyny polski romantyzm narodził się na KresachKresach i z lokalnego, wileńskiego nurtu wyrósł na popularny ogólnonarodowy trend, reprezentowany przez trzech najbardziej znanych poetów - Adama Mickiewicza, Juliusza Słowackiego i Zygmunta Krasińskiego a także innych nie mniej ważnych twórców: Seweryna Goszczyńskiego Maurycego Mochnackiego, czy Wincentego Pola. Oprócz ludowości równie istotnym elementem polskiego romantyzmu stała się tematyka patriotyczna oraz mesjanistyczna przynosząca refleksje związane z polityką, narodem i religijnością. Po upadku powstania listopadowego centrum polskiego romantyzmu stał się Paryż.
W których kręgach społecznych popularna mogła być twórczość Chopina, a które środowiska nie miały z nią styczności?
Dlaczego tematyka napoleońska pojawiała się w polskiej sztuce po 1815 r.?
Dlaczego twoim zdaniem książka Ostatni Mohikanin, której fabuła rozgrywa się w realiach brytyjskiej wojny z Indianami i Francuzami o dominację na kontynencie amerykańskim, zdobyła sporą popularność wśród polskich czytelników?
Szkolnictwo polskie 1815‑1830
Po kongresie wiedeńskim polskie szkolnictwo rozwijało się, był to jednak proces nierównomierny oraz uzależniony od woli i polityki zaborców. W Królestwie Polskim od 1815 r. minister Wydziału Oświecenia Narodowego Rządu Tymczasowego (później Komisji Wyznań Religijnych i Oświecenia Publicznego) Stanisław Kostka Potocki kontynuował politykę rozbudowy systemu szkolnictwa elementarnego, która została zainicjowana jeszcze w czasach napoleońskich. Działania Potockiego doprowadziły także do stworzenia ośrodków edukacyjnych, na które składały się szkoły wojewódzkie, wydziałowe i podwydziałowe. Tempo ich rozwoju było znacznie mniejsze niż w przypadku szkół elementarnych. Sieć oświatową uzupełniały szkoły zawodowe, rzemieślnicze (prowadzone głównie przez zakon pijarów) oraz różnego rodzaju placówki prywatne – w tym także żeńskie.
Kres rozwoju rodzimej edukacji tego okresu przyniosło przegrane powstanie listopadowe - po jego upadku na ziemiach porozbiorowych nasiliły się tendencje rusyfikacyjne oraz germanizacyjne. Dochodziło do celowych antypolskich działań w postaci zmiany programów nauczania, znoszenia autonomii oświatowej i zamykania polskich szkół.
W 1821 r. minister Potocki napisał antyklerykalną powieść‑traktat Podróż do Ciemnogrodu i wszedł z tego powodu w konflikt z Kościołem katolickim. Rok później musiał podać się do dymisji po interwencji biskupów polskich u cara Aleksandra I. Polityka jego następcy Stanisława Grabowskiego doprowadziła do likwidacji setek szkół. Wyniki podjętych przez Grabowskiego decyzji charakteryzuje historyk Andrzej Chwalba:
Historia Polski 1795–1918Spadła liczba uczniów i szkół. Gdy w 1819 r. do szkół elementarnych uczęszczało 45 tys. uczniów, to w 1830 – 29 tys. W 1820 r. było na wsi 880 szkół, w 1830 – 329.
W okresie rządów Grabowskiego wzrósł wpływ Kościoła katolickiego na programy szkolne, na wychowanie dzieci i młodzieży. W ogóle wraz ze słabnięciem środowisk wolnomyślicielskich i liberalnych Kościół zyskiwał na powadze i znaczeniu.Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001, s. 268.
W Wielkim Księstwie Poznańskim zachowano język polski w szkołach, natomiast na pozostałych terenach zaboru pruskiego obowiązywał język niemiecki. W 1815 r. w Wielkim Księstwie analfabeci stanowili aż 86,3 proc. społeczności. Jednak na terytorium Prus systematycznie następował proces zmian w szkolnictwie, o których pisze Andrzej Chwalba:
Historia Polski 1795-1918[…] szkoły wszystkich stopni, w tym polskie, miały za zadanie upowszechniać pozytywny wizerunek monarchii i państwa, krzewić miłość do pruskiej ojczyzny. Propagując postawy lojalistyczne, miały jednocześnie zapewniać państwu wykształconych obywateli […].
[…] W 1825 r. na mocy rozporządzenia królewskiego, w Poznańskiem wprowadzono obowiązek nauczania dzieci od szóstego roku życia. Wcześniej, bo w 1819 r. to samo uczyniono na Śląsku, a w 1845 w Prusach Zachodnich. Dzięki przystępności oświaty, w 1848 r. do szkół w Poznańskiem i w Prusach Zachodnich uczęszczało 82% dzieci.Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795-1918, Kraków 2001, s. 180.
Polacy mieszkający na terenie zaboru pruskiego, którzy chcieli podjąć studia, musieli w tym celu udawać się do Berlina lub Breslau (Wrocławia). Nie istniał bowiem żaden polski uniwersytet w Księstwie Poznańskim.
Utworzona na kongresie wiedeńskim Rzeczpospolita Krakowska zachowała własne szkolnictwo aż do 1850 r., a Uniwersytet Jagielloński kontynuował swoją wcześniejszą pracę. O sytuacji tamtejszej oświaty Andrzej Chwalba pisze:
Historia Polski 1795–1918W opinii wizytatora austriackiego z 1846 r. poziom szkolnictwa w Rzeczypospolitej był na tyle dobry, iż mógł stanowić wzór dla zaprojektowanej reformy oświatowej w monarchii austriackiej. W Krakowie istniały też szkoły średnie, w tym techniczne. Od 1817 do 1821 r. zwierzchnictwo nad szkolnictwem, tak jak w czasach Komisji Edukacji Narodowej, posiadał Uniwersytet Jagielloński. Na skutek tego stanowił niejako państwo w państwie, a władza rektora była konkurencją dla prezesa Senatu. Stopniowo rosła pozycja naukowa uniwersytetu i liczba studentów. […] Niemniej uniwersytet krakowski – tak pod względem liczby studentów, jak i rangi naukowej – dał się wyprzedzić warszawskiemu, a nade wszystko wileńskiemu. Życie naukowe, poza uniwersytetem, rozwijało się w Towarzystwie Naukowym, założonym w 1815 r.
Źródło: Andrzej Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001, s. 254.
Jakie formy działalności magnackich mecenasów spotykały się z najmniejszym oporem zaborców?
Najgorzej pod względem rozwoju polskiej edukacji przedstawiała się sytuacja w GalicjiGalicji. We Lwowie od 1817 r. funkcjonował odnowiony uniwersytet z trzema wydziałami: prawa, filozofii, teologii i chirurgii oraz Instytutem Medyczno‑Chirurgicznym. Językiem wykładowym był niemiecki, władze państwowe wskazywały kandydatów na stanowisko rektora oraz dziekanów, a profesorowie i studenci nie mogli tworzyć organizacji ani zrzeszeń. Ośrodkiem polskości na uczelni stała się natomiast katedra języka i literatury polskiej, która swoje istnienie od 1826 r. zawdzięczała osobie Józefa Maksymiliana Ossolińskiego. Mimo że w Krakowie powstała szkoła realna, a w Bochni i Nowym Sączu gimnazja, to jak pisze Andrzej Chwalba: galicyjskie szkoły uchodziły za – jak powiadano – wylęgarnię idiotów i bigotów
. O skali problemu świadczy fakt, że za pobliską granicą, w Czechach, do szkoły uczęszczało nawet kilkadziesiąt procent więcej uczniów niż w obrębie Galicji.
Słownik
magnacki ród książęcy herbu Pogoń Litewska, aktywnie działający na scenie politycznej Rzeczypospolitej, ale także po jej upadku; szczyt potęgi rodziny przypadał na XVIII i XIX w.; w 1801 r. z inicjatywy familii Czartoryskich powstało w Puławach pierwsze w Polsce muzeum; jego zbiory zawierały dzieła malarstwa (m.in. obraz Dama z gronostajem Leonarda da Vinci), zabytki europejskiego i islamskiego rzemiosła artystycznego, grafiki, dzieła sztuki starożytnej oraz militaria; w 1876 r. Czartoryscy przekazali swój wielki księgozbiór do użytku publicznego w Krakowie
ród szlachecki herbu Ogończyk, którego nazwisko pochodzi od nazwy ich siedziby rodowej – Działynia w ziemi dobrzyńskiej; od drugiej połowy XVII w. kolejni przedstawiciele rodu Działyńskich przenosili się do Wielkopolski i to oni stali się dominującą linią rodziny, organizującą tam życie polityczne i kulturalne
potoczna nazwa ziem będących pod zaborem austriackim – koronnego Królestwa Galicji i Lodomerii, istniejącego w latach 1772–1918; zalicza się do niej ziemie południowej Małopolski, Roztocze Wschodnie, Podkarpacie Wschodnie i Wyżynę Podolską na zachód od Zbrucza; w obrębie Galicji wyróżnić można część zachodnią, której głównym ośrodkiem był Kraków, oraz wschodnią ze Lwowem
styl w muzyce, sztuce, literaturze oraz architekturze odwołujący się do kultury starożytnych Rzymian i Greków, pojawił się w Europie podczas renesansu i trwał do przełomu XVIII/XIX w., w niektórych krajach do lat 30. XIX w.; twórcy klasycystyczni zauroczeni byli klasyczną harmonią i propagowali klasyczne wzorce; w dziedzinie literatury kres klasycyzmu przyniosła walka klasyków z romantykami
nazwa organizacji, a także miejsca spotkań masonów (wolnomularzy); stowarzyszenia masońskie wywodzą się za średniowiecznych angielskich cechów murarskich - związków wolnych mularzy (ang. freemasons), budowniczych katedr. Członkowie lóż spotykają się w celu doskonalenia swojej osobowości a także rozważania nad kondycją świata. Siedziba loży to budowla świecka zbudowana na planie prostokąta, zorientowanym zgodnie z głównymi kierunkami geograficznymi, z najważniejszym – Wschodem. Dużą rolę odgrywają określone rytuały. Loże wspierały funkcjonowanie polskiej kultury w okresie zaborów.
polski instytut naukowy i kulturalny, jeden z najważniejszych i najstarszych ośrodków kultury polskiej, ufundowany we Lwowie w 1817 r. przez Józefa Maksymiliana Ossolińskiego; do 1939 r. instytucja łączyła w sobie bibliotekę, wydawnictwo i Muzeum Książąt Lubomirskich; obecnie Ossolineum znajduje się we Wrocławiu, dokąd zostało przeniesione po II wojnie światowej
nurt w kulturze, który dał nazwę epoce w historii sztuki i historii literatury trwającej od lat 90. XVIII w. do lat 40. XIX w.; rozwinął się początkowo w Europie i obejmował różne obszary kultury, m.in. poezję, malarstwo i muzykę; polscy przedstawiciele romantyzmu to m.in. Adam Mickiewicz, Juliusz Słowacki, Fryderyk Chopin
(empire - imperium) styl w architekturze, sztuce, meblarstwie i modzie, który narodził się w XIX -wiecznej Francji w okresie panowania Napoleona Bonaparte. Przedmioty wykonane w stylu empire były inspirowane starożytnością. Charakteryzowała je symetria, monumentalność i liczne ozdobne ornamenty
wschodnie ziemie dawnej Rzeczpospolitej, które w wyniku rozbiorów nie weszły w skład utworzonego w 1815 r. Królestwa Polskiego a zostały wcielone do Imperium Rosyjskiego
Słowa kluczowe
Królestwo Polskie, zabory, szkolnictwo, kultura, romantyzm, Waszawa, Wilno, Puławy, Galicja, ziemie polskie i ich mieszkańcy w latach 1815–1848
Bibliografia
A. Chwalba, Historia Polski 1795–1918, Kraków 2001.
J. Topolski, Zarys dziejów Polski, Warszawa 1986.
E. Słodkowska, Produkcja i rozprowadzanie wydawnictw w Królestwie Polskim w latach 1815–1830, Warszawa 2003.