Przeczytaj
Dlaczego Jesień Ludów?
Gdy w połowie XIX w. społeczeństwa Europy wystąpiły przeciw absolutyzmowi oraz systemowi rządów ustalonemu na kongresie wiedeńskim, doszło do pierwszej ogólnoeuropejskiej rewolucji - Wiosny Ludów (1848‑1849). Niemal półtora wieku później, w 1989 r., przez Europę przetoczyła się kolejna, tym razem skierowana przeciwko komunizmowi i komunistycznym rządom. Ponieważ w większości państw bloku komunistycznego do najważniejszych wydarzeń doszło w drugiej połowie 1989 roku, dlatego proces przemian politycznych i społecznych w krajach Europy Środkowo‑Wschodniej zyskał nazwę Jesieni Ludów. Wprawdzie rozpoczął się on w Polsce, ale do historycznych zmian nie doszłoby bez przekształceń, które zaszły w Związku Sowieckim.
ZSRS
W państwach komunistycznych na pierwszym miejscu stawiano ideologię. Gospodarką sterowano odgórnie. Była ona niewydajna i w małym stopniu uwzględniała potrzeby przeciętnych ludzi. Gdy w pierwszej połowie lat 80. XX w. USA narzuciło wyścig zbrojeń, ZSRS popadł w głęboki kryzys ekonomiczny. W sklepach brakowało podstawowych produktów.
W 1985 r. sekretarzem generalnym Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego, czyli przywódcą państwa, został Michaił Gorbaczow. Sformułował on program reform. Nazwał go pierestrojką, czyli przebudową. Uważał, że obecny system jest niewydolny i należy go zmienić, aby wzmocnić ZSRS i utrzymać blok komunistyczny. Równolegle ogłosił głasnost, czyli jawność. Ograniczono cenzurę i zaczęto szerzej informować o problemach kraju.
W ramach reform ograniczono wszechwładzę aparatu bezpieczeństwa i walczono z nadużyciami, ale podstawowe zasady systemu pozostawały nienaruszone. Próby reformy gospodarki ZSRS, które podjął Gorbaczow, nie przynosiły efektu. Były spóźnione i połowiczne. Wciąż sterowano nią odgórnie, a walka z nadużyciami nie przyniosła znaczących efektów. Do kryzysu gospodarczego doszło kolejne wyzwanie: ludność republik zaczęła głosić hasła narodowe i domagać się wolności. Separatyzmy były bardzo niebezpieczne dla ZSRS, ponieważ groziły rozpadem państwa.
Michaił Gorbaczow musiał się skupić na problemach swego państwa. Zabiegał równocześnie o poprawę stosunków z Zachodem. W 1988 r. uznał doktrynę Breżniewadoktrynę Breżniewa za nieobowiązującą, a przywódcom państw komunistycznych dawał wyraźne sygnały, że powinni uwzględniać oczekiwania swoich społeczeństw. Nie mogli oni już liczyć na pomoc ZSRS ani gospodarczą, ani polityczną. Musieli sami sobie radzić z problemami u siebie. W poszczególnych krajach bloku wschodniegobloku wschodniego zachowali się w różny sposób.
Polska
W Polsce od 1980 r. władzę sprawował gen. Wojciech Jaruzelski. Aby pokonać Solidarność, wprowadził stan wojennystan wojenny, ale mimo aresztowania liderów i kilku tysięcy działaczy związek trwał w podziemiu. Polska była w potężnym kryzysie gospodarczym, z którego nie udało się wyjść pomimo pełni władzy w stanie wojennym. Wojciech Jaruzelski w ślad za ZSRS zaczął prowadzić politykę mającą na celu korektę systemu, aby partia komunistyczna zachowała władzę. Dobrym rozwiązaniem wydawało się wyjście naprzeciw oczekiwaniom społecznym i włączenie działaczy zdelegalizowanego NSZZ SolidarnośćNSZZ Solidarność do systemu sprawowania władzy, aby stali się współodpowiedzialni za konieczne, ale niepopularne reformy gospodarcze. Znaczenie miał także fakt, że społeczeństwo domagało się relegalizacji Solidarności, a przywódca Solidarności Lech WałęsaLech Wałęsa cieszył się dużym autorytetem.
W 1986 r. władze ogłosiły amnestię i od tego czasu nie represjonowały opozycjonistów poprzez procesy polityczne i skazywanie na więzienie. Stosowały raczej zatrzymywania na 48 godzin i kary administracyjne.
W 1988 r. pod wpływem dwóch dużych fal strajków w maju i sierpniu władze postanowiły podjąć rozmowy z Solidarnością. Zapadła decyzja o rozmowach przy okrągłym stole. Toczyły się one od lutego do kwietnia 1989 r. W ich wyniku doszło w czerwcu do częściowo wolnych wyborów do Sejmu i wolnych do Senatu. W lipcu Zgromadzenie Narodowe wybrało na Prezydenta PRL Wojciecha Jaruzelskiego, a we wrześniu 1989 r. powołano pierwszy niekomunistyczny rząd Polski po 1945 roku. Premierem został Tadeusz Mazowiecki, opozycjonista związany z ruchem Solidarności. Rząd Mazowieckiego podjął reformy rynkowe i zbliżanie Polski z Zachodem, a prezydent tych działań nie ograniczał. We wrześniu 1990 r. do Sejmu trafił projekt ustawy skracający kadencję Jaruzelskiego. W grudniu 1990 r. w wyborach powszechnych na Prezydenta Polski został wybrany Lech Wałęsa. W następnym roku Sejm skrócił swoją kadencję i w październiku 1991 r. odbyły się w Polsce pierwsze po wojnie całkowicie wolne wybory do Sejmu i Senatu.
Węgry
Po stłumieniu powstania w 1956 r. przez ZSRS władzę w państwie objął János Kádár. Początkowo wobec uczestników powstania stosował surowe represje. Na karę śmierci został skazany m.in. premier Imre Nagy, który wprowadzał demokratyczne reformy. W latach 60. Kádár przeprowadził reformy gospodarcze, które podniosły poziom życia i przyniosły mu popularność w społeczeństwie. Sytuację na Węgrzech nazwano „gulaszowym socjalizmem”, nawiązując w ten sposób do tego popularnego dania, które przyrządza się z różnych składników - taki też był komunizm węgierski, w którym mieszały się elementy polityki komunistycznej oraz wolnorynkowej gospodarki.
Na Węgrzech opozycja była bardzo nieliczna i pierwsze zmiany nastąpiły pod wpływem pierestrojki z inicjatywy reformatorskiego nurtu w ramach węgierskiej partii komunistycznej. Jego członkowie w maju 1988 r. odsunęli od władzy Jánosa Kádára. Na początku 1989 r. parlament uchwalił ustawę zezwalającą na tworzenie partii politycznych. Komuniści chcieli w ten sposób z jednej strony podzielić się odpowiedzialnością polityczną z rozwijającą się opozycją, a z drugiej – zachować kontrolę nad biegiem wydarzeń i utrzymać się przy władzy. Od marca do 18 września 1989 r. toczyły się obrady węgierskiego „okrągłego stołu”, a tak naprawdę trójkątnego, ponieważ obok władz i opozycji brały w nich udział oficjalne organizacje. Komuniści zdawali sobie sprawę, że ich pozycja jest słaba; w ciągu kilku miesięcy aż 120 tys. osób postanowiło wystąpić z partii. Z kolei w powtórnym pogrzebie Imre Nagy'ego 16 czerwca 1989 r. wzięło udział ćwierć miliona osób. Dlatego przy trójkątnym stole zawarto porozumienie, zgodnie z którym wiosną 1990 r. odbyły się pierwsze w kraju bloku wschodniego wolne wybory parlamentarne. Komuniści stracili w nich władzę na rzecz demokratycznej opozycji.
6 lipca 1989 r. oficjalnie zrehabilitowano przywódcę powstania węgierskiego z 1956 r. Imrego Nagya. Tego samego dnia zmarł współodpowiedzialny za jego śmierć wieloletni sekretarz generalny KC Węgierskiej Socjalistycznej Partii Robotniczej János Kádár.
Czechosłowacja
W przeciwieństwie do Węgier w Czechosłowacji istniała od 1977 r. opozycja zorganizowana w ugrupowaniu Karta 77. Ogłaszało ono deklaracje m.in. w przypadku łamania prawa przez władze oraz broniło ofiar represji politycznych. Sami działacze Karty 77 również byli represjonowani przez władze. Kolejna różnica dotyczyła postawy komunistów. Władze czechosłowackie nie chciały reform, krytykowały przemiany w Polsce i na Węgrzech, pochwalały natomiast masakrę na placu Tiananmen w Chinach, kiedy to wojsko chińskie brutalnie stłumiło studenckie protesty, otwierając ogień do demonstrantów i rozpędzając ich za pomocą czołgów.
Ruch protestu w społeczeństwie jednak narastał. Choć demonstracje w styczniu i sierpniu 1989 r. zostały rozpędzone przez milicję, wśród rządzących zaczęła się wyłaniać grupa zwolenników ustępstw.
17 listopada 1989 r. wybuchła kolejna fala strajków, która z każdym dniem narastała. W szczytowym momencie w Pradze w manifestacjach uczestniczyło ok. 750 tys. osób. 27 listopada większość Czechów wzięła udział w strajku generalnym, a następnego dnia komunistyczny rząd podjął rozmowy z opozycją. Nastąpiły zmiany na stanowiskach partyjnych i rządowych. Wieloletni prezydent Gustáv Husák 10 grudnia podał się do dymisji, a Zgromadzenie Narodowe 29 grudnia wybrało na prezydenta opozycjonistę Václava Havla.
Upadek komunizmu w Czechosłowacji odbył się szybko i w pokojowy sposób. Został nazwany „aksamitną rewolucją”. Podobnie przebieg miał rozpad Czechosłowacji – „aksamitny rozwód”. Od 1 stycznia 1993 r. istnieją dwa suwerenne państwa: Czechy i Słowacja.
NRD
Obywatele Niemieckiej Republiki Demokratycznej najpierw „zagłosowali nogami” przeciwko władzom swojego państwa. Latem 1989 r. tysiące Niemców wschodnich przez Węgry, Polskę bądź Czechosłowację uciekło do Republiki Federalnej Niemiec. We wrześniu i październiku w NRD powstały partie opozycyjne, a w demonstracjach zaczęło brać udział coraz więcej ludzi. Policja ich rozpędzała, niektórych aresztowała. Gdy demonstracje zaczęły liczyć kilkadziesiąt tysięcy uczestników, władze zrezygnowały ze stosowania siły. W dniu 18 października 1989 r. przywódca wschodnioniemieckiej partii komunistycznej Erich Honecker podał się do dymisji. Na początku listopada demonstrowało w Berlinie ok. miliona osób. Niespodziewany zwrot akcji nastąpił 9 listopada 1989 r., gdy komunistyczne władze niespodziewanie zapowiedziały wprowadzenie swobody podróżowania. Mieszkańcy NRD natychmiast masowo ruszyli do Berlina Zachodniego. Straż graniczna nie interweniowała, nawet gdy Niemcy zaczęli kawałek po kawałku demontować mur rozdzielający miasto. W ten sposób obalono mur berliński.
Obywatele NRD zaczęli masowo przenosić się do RFN, a z partii komunistycznej wystąpiło prawie 70 proc. członków. Choć rozdzieleni przez pół wieku, Niemcy wschodni wznosili hasła, że stanowią z rodakami z Zachodu jeden naród. Już 8 grudnia 1989 r. rozpoczął się niemiecki „okrągły stół” i wkrótce w skład rządu weszli przedstawiciele opozycji. W marcu 1990 r. odbyły się w NRD wolne wybory, w których zwyciężyli demokraci.
Masowe ucieczki obywateli NRD do RFN latem 1989 r. zostały nazwane „rewolucją trabantów”. Gdy Węgry zgodziły się, aby przebywający na ich terenie Niemcy wschodni mogli swobodnie przekroczyć granicę z Austrią, masowo porzucali oni swoje samochody. Do RFN przez Węgry uciekło ok. 15 tys. Niemców (przez Polskę prawie 6 tys.).
Bułgaria
Jako pierwsi przeciw reżimowi zaprotestowali w maju 1989 r. przedstawiciele tureckiej mniejszości narodowej poddawani przymusowej asymilacji. Władze stłumiły protesty przy użyciu wojska. Zginęło ok. 30 osób. Hasła polityczne wysunęli też obradujący pod koniec października w Sofii działacze na rzecz ekologii. Komuniści ponownie próbowali spacyfikować protesty, ale w końcu ustąpiły.
Komunistycznego przywódcę Bułgarii Todora Żiwkowa 10 listopada 1989 r. zmusili do dymisji jego towarzysze. Nie kwapili się jednak do reform gospodarczych, co doprowadziło do wybuchu protestów w grudniu 1989 r. Komuniści nie zdecydowali się na użycie siły, lecz podjęli rozmowy przy okrągłym stole, które trwały od stycznia do maja 1990 r. Na mocy zawartego porozumienia prezydentem został przywódca komunistów. W wolnych wyborach parlamentarnych w czerwcu 1990 r. wygrali postkomuniści. Dlatego za koniec komunizmu w Bułgarii uznaje się rezygnację prezydenta ze stanowiska, która nastąpiła w listopadzie 1990 r. Nowym prezydentem został przedstawiciel demokratycznej opozycji Żelu Żelew.
Rumunia
Krwawy przebieg miały wydarzenia, które doprowadziły do upadku komunizmu w Rumunii. Jej przywódca Nicolae Ceauşescu rządził w szczególnie bezwzględny sposób i strzegł swej władzy za wszelką cenę. Gdy 16 i 17 grudnia 1989 r. w Timişoarze wybuchły demonstracje w obronie opozycyjnego pastora, prezydent rozkazał strzelać do ludzi. Wydawało się, że panuje nad sytuacją i 21 grudnia zwołał wiec w Bukareszcie. Zgromadzeni na placu ludzie gwizdami i okrzykami zmusili Ceauşescu do przerwania przemówienia, a w nocy zaczęły się rozruchy. Następnego dnia tłum ruszył na siedzibę partii, a prezydent z żoną odlecieli śmigłowcem. Telewizja ogłosiła, że dyktator został obalony. Wkrótce uciekinierów złapano. 24 grudnia małżeństwo Ceauşescu zostało skazane na śmierć i rozstrzelane. Krajem nadal rządzili komuniści, ale zapanowała wolność słowa i powstały partie polityczne. Urząd prezydenta objął polityk komunistyczny Ion Iliescu, przeciwnik Ceauşescu.
Albania i Jugosławia
Albania i Jugosławia były bardziej niezależne od ZSRS niż pozostałe kraje Europy Środkowo‑Wschodniej rządzone przez komunistów. Albania wzorowała się na komunizmie chińskim, a w 1968 r. wystąpiła z Układu Warszawskiego. Jugosławia nigdy do niego nie należała i utrzymywała stosunkowo bliskie stosunki z Zachodem.
Jednak reżim komunistyczny w Albanii trwał dłużej niż w innych państwach regionu. W marcu 1991 r. odbyły się tam wielopartyjne wybory, które wygrali postkomuniści. Dopiero w przyspieszonych wolnych wyborach w marcu 1992 r. zwyciężyła opozycja demokratyczna.
Jugosławia była krajem specyficznym, federacją złożoną z sześciu republik. Wprawdzie rządzili nią komuniści, ale zachowywała ona dużą niezależność od Związku Sowieckiego i utrzymywała bliskie kontakty z Zachodem. W latach 80. w Jugosławii rozbudziły się nacjonalizmy, które odegrały tragiczną rolę podczas Jesieni Ludów. Na fali przemian w regionie w styczniu 1990 r. rozpadła się jugosłowiańska partia komunistyczna, a w czerwcu 1990 r. Słowenia i Chorwacja, które weszły na drogę demokratyzacji, ogłosiły niepodległość. Przywódca Serbii, komunista Slobodan Milošević, w celu zachowania całości państwa skierował przeciw innym republikom armię federalną i serbskich ochotników. Rozpoczęła się krwawa wojna domowa (a właściwie kilka wojen), której towarzyszyły czystki etniczne. Krwawy konflikt zakończył się dopiero w 1995 r. Liczbę jego ofiar szacuje się na ok. 200 tys.
Spośród sześciu republik wchodzących w skład federacyjnej Jugosławii wszystkie utworzyły odrębne państwa (Bośnia i Hercegowina, Chorwacja, Macedonia, Czarnogóra, Serbia, Słowenia).
Republiki sowieckie
W 1991 r. Michaił Gorbaczow stracił już kontrolę nad sytuacją w ZSRS. Na Kaukazie od 1989 r. dochodziło do starć etnicznych, a na zachodzie republiki ogłaszały niepodległość. Jako pierwsza uczyniła to Litwa w marcu 1990 r.
Gorbaczow – od lutego 1991 r. prezydent ZSRS – tracił poparcie nie tylko w społeczeństwie, ale i w partii. Popularność zyskiwał natomiast inny polityk komunistyczny Borys Jelcyn i w czerwcu 1991 r. został prezydentem Rosji. W sierpniu partyjni przeciwnicy Gorbaczowa zorganizowali puczpucz i aresztowali prezydenta. Nie udało im się jednak przejąć kontroli nad państwem i zamach się nie powiódł.
Do września 1991 r. wszystkie republiki sowieckie ogłosiły niepodległość.
W dniu 8 grudnia prezydenci Rosji, Ukrainy i Białorusi (państw, które formalnie utworzyły Związek Sowiecki) podpisali układ likwidujący ZSRS i tworzący luźny związek pod nazwą Wspólnota Niepodległych Państw. Za sukcesora prawnego ZSRS uznano Rosję. Michaił Gorbaczow, który nie posiadał już tak naprawdę realnej władzy, 25 grudnia 1991 r. podał się do dymisji. Formalnie 31 grudnia 1991 r. ZSRS przestał istnieć.
Polska rozpoczęła przemiany wśród państw bloku sowieckiego i jako pierwsza – już we wrześniu 1989 r. – miała niekomunistycznego premiera. Natomiast w innych krajach wcześniej odbyły się całkowicie wolne wybory parlamentarne: w NRD i na Węgrzech w marcu 1990 r., w Rumunii w maju 1990 r., w Czechosłowacji i Bułgarii w czerwcu 1990 r. W Polsce doszło do tego dopiero w październiku 1991 r. Do tego czasu rządził parlament kontraktowy wybrany w czerwcu 1989 r.
Słownik
ZSRS oraz państwa Europy Środkowo‑Wschodniej podporządkowane mu po II wojnie światowej (Bułgaria, Czechosłowacja, Polska, Rumunia, Węgry)
ustalona przez ZSRS zasada mówiąca, że może on siłą bronić swoich wpływów w krajach bloku wschodniego
zapoczątkowany przez Polskę bunt w krajach podległych ZSRS przeciwko rządom komunistycznym
nieudany zamach stanu przeciw władzy Michaiła Gorbaczowa, przeprowadzony w dniach 19‑21 sierpnia 1991 r. w celu powstrzymania rozpadu ZSRS, demokratyzacji życia i tendencji separatystycznych; twórcy zamachu, liderzy KPZR (Komunistycznej Partii Związku Sowieckiego), wykorzystali powszechne niezadowolenie biurokracji państwowej oraz armii wobec głasnosti i pieriestrojki, która miała osłabić władzę centralną na rzecz uprawnień republik; pucz się nie udał i nie powstrzymał reform; w wyniku zamachu zlikwidowania KPZR, a demontaż systemu komunistycznego przybrał na sile, wzrosła też rola Borysa Jelcyna, który zdobył realną władzę w republice rosyjskiej
Niezależny Samorządny Związek Zawodowy „Solidarność”; pierwszy w Polsce i krajach bloku wschodniego niezależny od władz państwowych związek zawodowy i jednocześnie masowy ruch społeczny; jesienią 1981 r. liczył ok. 9,5 mln członków
stan nadzwyczajny ogłaszany na wybranym obszarze lub całym państwie, polegający na przejęciu administracji i zarządu kraju przez wojsko; 13 grudnia 1981 r. został wprowadzony w Polskiej Rzeczypospolitej Ludowej, niezgodnie z Konstytucją PRL i trwał do 22 lipca 1983 r.
Słowa kluczowe
1989, Jesień Ludów, upadek komunizmu w Europie Środkowo‑Wschodniej, gulaszowy socjalizm, aksamitna rewolucja, mur berliński, rewolucja trabantów, świat na przełomie tysiącleci
Bibliografia
1989 – koniec systemu. Polska, Węgry, NRD, Czechosłowacja, Bułgaria, Rumunia, red. Piotr Głogowski, Warszawa 2014.
E. Czapiewski, J. Tyszkiewicz, Historia powszechna. Wiek XX, Warszawa 2010.
J. Holzer, Europa zimnej wojny, Kraków 2012.
W. Roszkowski, Półwiecze. Historia polityczna świata po 1945 roku, Warszawa 2005.
J. Skórzyński, Okrągły stół. Wynegocjowany koniec PRL, Kraków 2019.