Ilustracja przedstawia portret dojrzałego mężczyzny. Ma lekko kręcone, ciemne włosy oraz czarne nakrycie głowy. Mężczyzna ma zmarszczki na twarzy. Ubrany jest w szeroki, ciemny strój z białym kołnierzem.
Sebastiano del Piombo, Portret Krzysztofa Kolumba, 1519. Jeszcze Kolumb w relacji ze swojej trzeciej podróży, podczas której dotarł do ujścia Orinoko, wyraża przekonanie, że odkrył okolice sąsiadujące bezpośrednio z Rajem.
Źródło: domena publiczna.
Przez całe stulecia uważano, że biblijny Raj znajduje się w jakimś konkretnym, rzeczywistym miejscu, wobec czego usilnie starano się go odnaleźć. Począwszy od XVI w. przestano szukać biblijnego Raju na ziemi, a zamiast tego zaczęto się zastanawiać, gdzie pierwotnie Raj się znajdował i dlaczego zniknął z powierzchni naszej planety. Na przestrzeni ponad dwóch stuleci powstało kilkaset tomów szczegółowo badających tę problematykę − zgłębienie tej literatury zajęłoby dzisiaj sumiennemu badaczowi całe życie. Jeden z XVIII‑wiecznych autorów, Pierre Daniel Huet, relacjonuje historię tych badań następująco:
Pierre DanielHuetTraktat na temat położenia Raju ziemskiego
RoVPXlQmk0GG7
Ilustracja przedstawia ogród pełen różnorodnych zwierząt. W środkowej części stoi naga para kobiety i mężczyzny oraz ubrany w togę starzec.
Lucas Cranach, Raj, XVI w.
Źródło: domena publiczna.
Umieszczano go [Raj – T.M.] w trzecim lub czwartym Niebie, w Niebie księżycowym, na samym Księżycu, na górze sąsiadującej z Niebem księżycowym, w pośrednim regionie napowietrznym, nad ziemią, pod ziemią, w ukrytym i nieznanym człowiekowi miejscu. Umieszczano go pod biegunem północnym, w Tatarstanie, w miejscu, które obecnie zajmuje Morze Kaspijskie. Inni go odsuwali do najdalszych granic Południa, na Ziemię Ognistą. Kilku umieszczało go w Lewancie lub na brzegach Gangesu, lub na Cejlonie, wywodząc zgoła nazwę Indii od nazwy Edenu. Umieszczano go w Chinach czy nawet za Lewantem, w jakimś nieznanym miejscu. Niektórzy lokowali go w Armenii; niektórzy w Afryce pod równikiem; inni na Wschodzie w okolicach zwrotnika; a jeszcze inni na górach Księżyca, skąd jakoby wypływa Nil. Większość umieszczała go w Azji; jedni w górnej Armenii; inni w Mezopotamii lub w Asyrii, albo też w Palestynie. Znaleźli się nawet tacy, którzy chcieli nim uhonorować naszą Europę.
K066 Źródło: Pierre DanielHuet, Traktat na temat położenia Raju ziemskiego, tłum. J. Niecikowski.
Wolter, który znał bardzo dobrze tego typu literaturę, o jednym ze specjalistów w tej dziedzinie – benedyktynie dom Calmecie – pisze:
WolterŚwiatowiec
Poczciwy Calmet [...] ów naiwny zbieracz tylu mrzonek i głupstw, ów człowiek, którego prostota ducha uczyniła przydatnym każdemu, kto ma ochotę pośmiać się ze starożytnych głupstw.
Już te dwa cytaty ukazują punkt wyjścia czy wyzwanie, przed którym stoi oświecenie. Ludzkość, zdaniem filozofów oświeceniowych, w sposób zupełnie jałowy i bezproduktywny bada najbardziej fantastyczne zagadnienia, czego efektem w najlepszym przypadku jest makulatura, a w najgorszym wojny na tle religijnym. Powstawało tysiące książek bez żadnej wartości, opierających się na błędnych przesłankach i prowadzących do fantastycznych wniosków. Pewien polski franciszkanin, Wojciech Dębołęcki (1585−1646), opublikował w 1633 r. dziełoWywód jedynowłasnego państwa świata, w którym stosując argumenty logiczne, filologiczne i historyczne, dowiódł w „niezbity” sposób, że w Raju Adam i Ewa mówili po polsku, że Polacy jako Sarmaci wywodzą się od jednego z synów Adama i że w związku z tym Jagiellonowie powinni zasiadać na tronie w Jerozolimie.
R16xLI21vMQ1k1
Ilustracja przedstawia wnętrze wysokiej sali. Po bokach w rzędach siedzą elegancko ubrani mężczyźni. Na środku sali znajduje się stół z zielonym suknem, za którym siedzą mężczyźni.
Anton Hickel, Izba Gmin 1793-94, 1798
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.
RhvriN4hh39cb1
Ilustracja przedstawia balon na gorące powietrze przymocowany sznurami. Wzlot balonu obserwują tłumy ludzi na ziemi.
Pierwszy załogowy balon na ogrzane powietrze, zaprojektowany przez braci Montgolfier, wystartował na uwięzi w ogrodzie warsztatu Reveillon w Paryżu 19 października 1783 roku.
Oświecenie stanowi reakcję na tego rodzaju mentalność: proponuje zakrojony na szeroką skalę projekt reformy ludzkiego myślenia. Filozofowie oświeceniowi są jednak świadomi, że sama wiara w rozum nie wystarcza, nie wystarcza też wzorowanie filozofii na matematyce czy geometrii. Wielkie systemy XVII stulecia są abstrakcyjne i oderwane od konkretnego życia, dostosowują fakty do racjonalnychracjonalizmracjonalnych założeń, podczas gdy powinno być odwrotnie: to, co rozumne, należy wywieść z rzetelnie zgromadzonych faktów. Wzorem nauk stają się więc dla filozofów oświeceniowych biologia i chemia, które swoje tezy, tak jak to postulują John Locke i David Hume, opierają na doświadczeniu, a nie na abstrakcyjnym wywodzie. Filozofowie oświeceniowi chcą zastosować tę metodę do kwestii moralnych, politycznych i społecznych, wierząc w analogiczny do nauki postęp w tych dziedzinach. Postęp ten ma być mozolny, wynikający z badania konkretu, a nie z przyjęcia całościowej wizji świata. Ma on też zastąpić tradycyjną religię. Filozofia oświecenia w swym ataku na przesądy i zabobony oskarża religię nie tylko o to, że nie przyczynia się do szczęścia ziemskiego człowieka, lecz także, iż wręcz jest jednym z głównych przyczyn nieszczęść. Wolter wylicza, że począwszy od drugiego stulecia do czasów współczesnych:
WolterŚwiatowiec
z miłości do Boga zamordowano, utopiono, spalono, połamano kołem i powieszono nie mniej niż dziewięć milionów czterysta sześćdziesiąt osiem tysięcy osiemset osób.
Punktem krytykikrytycyzmkrytyki filozofów oświeceniowych jest więc też koncepcja teodycei. Zło istnieje w świecie, temu zaprzeczyć nie sposób. Jak je jednak wyjaśnić, zwłaszcza przy założeniu, że istnieje doskonały Bóg, który stworzył świat?
Słownik
empiryzm
empiryzm
(gr. empeiria – doświadczenie) kierunek filozoficzny głoszący, że źródłem wszelkiej wiedzy jest doświadczenie; przedstawiciele francuskiego oświecenia (m.in. Diderot, Wolter) postulowali koncepcję uporządkowanej i powszechnie dostępnej wiedzy opartej na obserwacji; oraz akcentowali znaczenie nauk empirycznych w życiu społecznym.
encyklopedyści
encyklopedyści
(gr. enkyklopaideia, od enkỷklios – tworzący krąg, całkowity, paideía - wykształcenie) tworzący krąg, całkowity, paideía - wykształcenie) grupa myślicieli francuskich okresu oświecenia; nazywali siebie Stowarzyszeniem Ludzi Nauki; do najwybitniejszych przedstawicieli należeli: Jean Le Rond d’Alembert, Denis Diderot, Monteskiusz, Jean‑Jacques Rousseau, Wolter; w latach 1751‑1780 wydali Encyklopedię albo Słownik rozumowany, nauk, sztuk i rzemiosł; praca składała się z 27 tomów z tekstem, 11 tomów z tablicami i diagramami oraz 5 tomów uzupełnień i 2 tomy indeksów
krytycyzm
krytycyzm
(gr. kritikós – osądzający) nurt filozoficzny ograniczający naukowe roszczenia maksymalistyczne do stwierdzeń raczej minimalistycznych, lecz pewnych; zgodnie z doktryną Immanuela Kanta teoria poznawcza musi poprzedzać wszelkie inne dociekania
naturalizm
naturalizm
(gr. naturalis – naturalny) kierunek filozoficzny uznający za jedyną rzeczywistość świat materialny (przyrodę), odrzucający istnienie rzeczywistości pozanaturalnej (nadprzyrodzonej)
racjonalizm
racjonalizm
(łac. ratio – rozum) kierunek filozoficzny, który zapoczątkował Kartezjusz; niezależny i samowystarczalny rozum ludzki odgrywa główną rolę w procesie poznania; jest wyłącznym źródłem wiedzy o świecie
sekularyzacja
sekularyzacja
(łac. saecularis – świecki) proces społeczno‑kulturowy polegający na uwolnieniu różnych dziedzin życia społecznego (nauka, filozofia, kultura, oświata, polityka) spod wpływów religii i kościoła
utylitaryzm
utylitaryzm
(łac. utilitas – korzyść, wygoda) doktryna etyczna głosząca, że pożytek jednostki lub społeczeństwa stanowi najwyższy cel moralny ludzkiego postępowania; zakłada również, że dążenie do dobra osobistego sprzyja pomnożeniu dobra społecznego; dążenie do osiągania celów praktycznych, korzyści, wygód