Polska proza psychologiczna

Według definicji słownikowej powieść psychologiczna to w szerokim znaczeniu utwór przedstawiający życie wewnętrzne postaci, skomplikowany system odczuwania i związane z tym relacje obyczajowe i społeczne. Na prozę w dwudziestoleciu międzywojennym wpływało wiele aspektów życia codziennego, naukowego, politycznego czy religijnego. Ale to odkrycia dotyczące psychologii zwróciły uwagę artystów na kondycję ludzkiego istnienia, na ludzką psyche. Nie była to oczywiście nowość, wystarczy przypomnieć chociażby dokonania Fiodora Dostojewskiego, z jego niezwykłym studium osobowości Raskolnikowa w Zbrodni i karze. Również w literaturze polskiej można było już wcześniej zetknąć się z wnikliwym portretowaniem wnętrza bohatera, by wspomnieć Lalkę Bolesława Prusa. O charakterystykach psychologicznych bohaterów tej powieści pisał Józef Bachórz:

RIB23cUYFSxsV1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Jego twarz jest pociągła. Mężczyzna ma proste włosy, wyłupiaste oczy i wąsy. Mężczyzna podpiera lewą dłonią podbródek. Ubrany jest w garnitur, koszulę.

W historii literatury ważnym momentem – związanym z rozwojem psychologizmupsychologizmpsychologizmu – było ukazanie się powieści Marcela Prousta W poszukiwaniu straconego czasu (1913–1927), nie bez znaczenia pozostawał również utwór Jamesa Joyce’a Ulisses (1922). Inspiracją dla wspomnianych dzieł oraz dla całej sztuki zajmującej się stanami wewnętrznymi człowieka było zainteresowanie psychologią oraz odkrycia w tej dziedzinie. Psychologizm w literaturze polega właśnie na uchwyceniu i zanalizowaniu wyodrębnionych procesów psychicznych, z całą gamą zjawisk patologicznych, kompleksów czy stanów oddziaływania podświadomości. Bardzo istotną rolę odgrywa więc badanie działania pamięci – ze wspomnieniami, wyobraźnią, marzeniami sennymi, z całą sferą rzeczywistości odsuwanej z ludzkiej psychiki. Dzięki dociekaniom z zakresu psychoanalizy pisarze czy malarze zrozumieli, że pamięć należy do podstawowych elementów budujących ludzką tożsamość – zarówno pamięć uznawana, jak i ta usuwana ze świadomości.

Współczesna badaczka literatury Seweryna Wysłouch zauważa, że można mówić o co najmniej trzech nurtach psychologizmu. Każdy z nich rozszerza rozumienie terminu proza psychologiczna. Wyróżnia się więc: prozę analityczną, która ujmuje procesualnie psychikę ludzką (proza Zofii Nałkowskiej, Marii Kuncewiczowej); prozę idiograficzną, zajmującą się wyizolowanymi zjawiskami psychicznymi (proza Michała Choromańskiego) i prozę behawiorystyczną, która ogranicza się do opisu rejestracji zachowań (utwory Tadeusza Brezy). Charakterystyczne dla prozy psychologicznej tematy to: retrospekcja i śmierć, odkrywanie psychiki, przemiany bohatera, pamięć i tożsamość oraz obsesje psychiczne.

Czas powieściowy w tego typu prozie często nie uwzględnia następstwa zdarzeń. Dominuje czas subiektywny, związany z ludzką osobowością, z indywidualnym odbiorem. Pojawia się więc swoisty relatywizm psychiki i czasu: mój czas nigdy nie będzie twoim czasem, bo moja psychika jest zawsze moja, nigdy kogoś innego. Osobowość, podobnie jak czas, jest pojęciem względnym, podlega naciskowi różnych doświadczeń zewnętrznych, które napierają na psychikę człowieka. Plan akcji w powieści psychologicznej nie jest rozbudowany, często w konstrukcji stosuje się metodę retrospekcji. W narracji personalnejnarracja personalnanarracji personalnej to narrator porządkuje świat, ukazując w ten sposób różne procesy psychiczne.

Źródła i inspiracje

Psychoanaliza i psychologia behawioralna

Ogromny wpływ na świadomość społeczeństwa pierwszej połowy XX w. miały prace z zakresu psychologii, zarówno tzw. psychologii behawioralnej, jak i psychoanalizy. Ta ostatnia to przede wszystkim odkrycia i prace Sigmunda Freuda i jego współpracowników, a potem samodzielnych badaczy: Carla Gustava Junga i Alfreda Adlera.

Behawioryzm to kierunek w psychologii, który zakłada, że przedmiotem badań tej dziedziny naukowej powinno być zachowanie (ang. behaviour) człowieka. Nurt bardzo dużo zawdzięcza pracom rosyjskiego fizjologa Iwana PawłowaIwana Pawłowa, a potem Johna Broadusa Watsona (1878–1958). Człowiek – według behawiorystów – podlega systemowi relacji, które dają się opisać naukowo. Pewne odruchy miałyby być po prostu wyćwiczone i stawać się automatyczne.

R1qpSh4XQFMpL1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, nos duży, oczy małe, osadzone blisko siebie. Mężczyzna ma półdługie, proste włosy zaczesane na prawą stronę. Ubrany jest w garnitur, wzorzystą kamizelkę, koszulę i krawatkę. W prawej dłoni trzyma palące się cygaro.

Ważniejszym jednak impulsem dla zmian w sztuce były odkrycia twórcy psychoanalizy Sigmunda Freuda (1856–1939). Austriacki neurolog i psychiatra odkrył, że główną siłą napędową człowieka jest istniejąca od momentu urodzenia energia popędu seksualnego, która kształtuje zachowania. Freud jest twórcą koncpecji kompleksem Edypa.

Artyści zainteresowali się tym, że w człowieku znajduje się podświadoma siła (libido), za pomocą której ujawniają się popędy, różnego rodzaju seksualne pożądania, wywołujące reakcje w psychice i zachowaniu. Człowiek wykształcony w kulturze walczy z tą „pierwotną” podświadomością, tworząc superego – „wielkiego cenzora” swoich zachowań (supersumienie). Natomiast tłumienie pożądania i seksualnych tęsknot ogranicza według Freuda nasze dążenia. Sztuka może i powinna, jak zaczęli wypowiadać się różnego rodzaju twórcy, zerwać z tyranią superego i pozwolić na autentyczne, nieskrępowane działania.

Rbl6CfiwBjaZS1

Zdjęcie przedstawia starszego mężczyznę. Jego twarz jest owalna, z zaznaczonym drugim podbródkiem, oczy małe, osadzone blisko siebie. Mężczyzna ma krótkie, proste, rzadkie włosy zaczesane na prawą stronę. Ubrany jest w garnitur, koszulę i muchę. Ma na nosie binokle.

Alfred Adler (1870–1937) rozwinął psychoanalizę w kierunku społecznym, chciał ukazać wyalienowanego człowieka, który nie mogąc realizować własnych sposobów spełniania siebie, podlega środowiskowym ograniczeniom. Jest pełen kompleksów, więc nie potrafi nawiązać relacji społecznych. Z tego powodu pojawia się w nim podejrzliwość i agresja, którą pragnie zrekompensować dążeniem do władzy nad innymi, do przewagi.

Najbardziej interesującym psychoanalitykiem był Carl Gustav Jung (1875– 1961), twórca tzw. psychologii głębi. Doszedł on do wniosku, że ludzka psychika składa się z wielu warstw dużo bardziej skomplikowanych, niż sądził Freud. Badając m.in. marzenia senne uczony stwierdził, że w człowieku (w nieświadomości zbiorowej) tkwią archetypyarchetyparchetypy, które budują symbolikę zachowań i wyobraźnię człowieka.

Nietrudno zauważyć otwierający się niezwykle ciekawy horyzont dla wyobraźni twórczej – świat psychologicznie uwarunkowany, podlegający własnym prawom to niezależne terytorium, a nie część religii, filozofii czy nauk przyrodniczych. W teorii Junga, jak pisze badaczka jego myśli Jolande Jacobi, psyche nie jest mniej rzeczywiste niż ciało. To, co rzeczywiste, zewnętrzne dochodziłoby więc przez naszą psyche.

Dla artystów było bardzo ciekawym odkryciem, że efektem drążenia w głąb ludzkiej psychiki jest dotarcie do archetypów. Archetypy i symbole odkrywamy w snach, trzeba je jednak umieć odczytywać. Większą część życia człowiek spędza przecież w nieświadomości.

R1aQLKWgclTcI1

Zdjęcie przedstawia dojrzałego mężczyznę. Jego twarz jest okrągła, nos szeroki, oczy małe, osadzone blisko siebie. Mężczyzna ma krótkie, proste włosy. Ubrany jest w garnitur, koszulę i krawat. Nosi okulary.

Jerzy Prokopiuk twierdzi, że rdzeń teorii Junga to koncepcja indywiduacji – jest to proces polegający w ogólnym zarysie na możliwości rozwoju psychicznego człowieka, na wchodzeniu we współdziałanie z procesami świadomymi i nieświadomymi (istnieją interpretacje bohaterów powieści Witkacego, Schulza czy Gombrowicza zgodnie z teorią procesów indywiduacyjnych).

Opisywana przez Junga dynamiczna psychika ludzka bardzo pobudziła wyobraźnię autorów (w wersji bulwarowej freudowsko‑jungowskie źródła odnajdziemy chociażby w Zmorach czy Motorach Emila Zegadłowicza). Ponadto proces indywiduacji określa fazy rozwoju człowieka: pierwszy – przystosowanie się do wrażeń zewnętrznych, drugi – do wewnętrznych, a to oznacza, że analiza ludzkiego działania przez pisarzy ma niezwykłego inspiratora. Inicjacja w dojrzałość, ego – to te zagadnienia, które są interpretowane zarówno przez Junga, jak i przez literaturę.

R3SvtSPxBlJgQ

Zdjęcie przedstawia sześciu mężczyzn w garniturach. Mężczyźni pozują do zdjęcia na tle murowanego budynku. Trzech z nich siedzi, trzech stoi za plecami siedzących.

Przeciwnicy

Słownik