Marcin Włodarski Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w.

Schyłek średniowiecza był okresem, który w sposób szczególny oswajał ludzi ze zjawiskiem śmierci, czynił śmierć bliską każdemu człowiekowi. Dużą rolę odgrywały tutaj klęski żywiołowe, gnębiące ówczesną ludzkość prawie bez przerwy. Były one uważane za wyraz gniewu Bożego i tylko do Bożej łaskawości mógł się odwołać znękany i przerażony człowiek. Błagał więc Boga o litość, a świadectwo tego znajdujemy w śpiewanych do dzisiaj w Kościele katolickim suplikacjachsuplikacjasuplikacjach: „Od powietrza, głodu, ognia i wojny wybaw nas, Panie”. Nieprzypadkowo na pierwszym miejscu wymienia się tu „powietrze”, czyli zarazę, a tuż za nią głód. Epidemie dżumy i innych chorób zakaźnych szczególnie dały się we znaki w XIV i XV w., choć występowały już wcześniej, a także nie skończyły się w XV w., lecz – z mniejszą wprawdzie częstotliwością – pojawiały się w dwóch następnych stuleciach. […] Zdarzały się jednak okresy, kiedy kolejno rok po roku dany obszar był nawiedzany przez epidemię. W końcu ludzie już tak „zżyli się” z powietrzem morowym, że całkowite jego ustąpienie wydawało się im niepodobieństwem. […] Śmierć zaskakiwała ludzi nagle: czy to na ulicy, czy w domu, we śnie lub przy pracy. Z dziejami „czarnej śmierci” wiążą się dwa zjawiska: wędrówki biczowników i prześladowania Żydów. Biczownicy przez uprawianie publicznej pokuty usiłowali przebłagać Boga i odwrócić Jego gniew. Na Żydów natomiast padło podejrzenie, iż to oni właśnie przez zatruwanie studzien powodują powstawanie zarazy. Prześladowania, jakie nastąpiły w różnych krajach, stały się przyczyną masowej emigracji wyznawców religii Mojżeszowej. W ten sposób wędrówki Żydów oraz innych ludzi z terenów objętych epidemią powodowały przenoszenie zarazy z miejsca na miejsce. Wielkie arterie komunikacyjne stawały się szlakami śmierci. Zarazom towarzyszył najczęściej głód i czynił on wcale nie mniejsze spustoszenia wśród ludzi niż „powietrze”. Głód też, a właściwie obawa przed nim była jedną z przyczyn zgłaszania się wielkich mas chłopstwa z terenów dotkniętych klęską nieurodzaju na wyprawy wojenne, zwłaszcza na wyprawy krzyżowe. Wojen zaś w średniowieczu nie brakowało. […] Zaraza, głód, wojny niezależne od woli ówczesnych ludzi oswajały ich z widokiem śmierci, nie pozwalały o niej zapomnieć. Ale nie były to jedyne okazje obcowania z nią. Człowiek tamtych czasów chętnie patrzył na śmierć, zwłaszcza kiedy nie groziła ona jemu samemu. Publiczne egzekucje gromadziły mnóstwo ludzi żądnych uczestniczenia w tym swoistym misterium. Ustawiczne przebywanie w zaklętym kręgu śmierci nie mogło pozostać bez wpływu na psychikę ludzką. […] Ku sprawom śmierci kierowała także zainteresowania wiernych uznawana filozofia, nauka Kościoła. Według Ewangelii człowiek po sprawiedliwym życiu na ziemi ma zapewnione wejście do Królestwa Bożego. […]

1 Źródło: Marcin Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Kraków 1987, s. 7–13.

Johan Huizinga Jesień średniowiecza

Duch człowieka średniowiecznego, odżegnując się od świata, zawsze z lubością przebywał wśród prochu i robactwa: już i traktaty kościelne, głoszące pogardę dla świata, potrafiły przedstawić wszelkie okropności rozkładu. Ale dokładne odmalowanie szczegółów tego wyobrażenia następuje nieco później. Dopiero pod koniec XIV stulecia motyw ten podejmuje sztuka plastyczna; właśnie około roku 1400 osiągnięto pewien konieczny stopień w rozwoju realistycznej ekspresji, który umożliwiał przedstawienie rozkładu zwłok w rzeźbie czy malarstwie. W tym samym czasie motyw ten przenika z literatury kościelnej do ludowej. Jeszcze w połowie wieku XVI znajdujemy na nagrobkach różne przerażające podobizny nagich zwłok, zgniłych albo skurczonych, z powykręcanymi członkami i rozwartymi ustami, z wnętrznościami, w których kłębi się robactwo. Myśl ludzka nieustannie powraca do tego strasznego obrazu. [...]
Wizerunek śmierci od stuleci znany był w ujęciu plastycznym i literackim pod kilkoma postaciami: jako apokaliptyczny jeździec, który galopuje po stosach leżących na ziemi ciał, jako megieramegieramegiera zlatująca w dół na skrzydłach nietoperza (np. na Campo Santo w Pizie), wreszcie jako szkielet z kosą lub łukiem i strzałą, czasem jadący na wozie ciągnionym przez woły, niekiedy wierzchem na wole lub krowie. Ale fantazji nie wystarczało samo tylko upersonifikowanie postaci śmierci.

2 Źródło: Johan Huizinga, Jesień średniowiecza, Warszawa 1992, s. 170–175.

Maciej Włodarski Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w.

[…] należy przede wszystkim wyjaśnić sam termin sztuka umierania (ars moriendi) bądź też „sztuka dobrego umierania” (ars bene moriendi). W tym celu zajrzyjmy jeszcze raz do pism Cycerona i Seneki. Nie znajdziemy tam wprawdzie wyrazu „ars” użytego w zajmującym nas właśnie kontekście, lecz dostrzeżemy jego synonimy, kierujące nas ku jednemu z właściwych mu znaczeń. Seneka zachęcając do zmiany sposobu życia w odpowiednim do tego momencie pisze m.in.: „Na obranej w takim kierunku drodze życia czekają cię skarby szlachetnych nauk, zamiłowanie i ćwiczenie się w cnocie, zapomnienie o namiętnościach, umiejętność życia i umierania (vivendi ac moriendi scientia), głęboki i trwały pokój”. W innym natomiast traktacie, przytaczając słowa Epikura, dodaje do nich taki komentarz: „[Epikur] powiada: «Przygotuj się do śmierci – nawet, jeśli przejść do bogów byłoby dla ciebie dogodniej». Znaczenie tych słów jest jasne: chwalebna to rzecz nauczyć się umierać (mortem condiscere)”! Wreszcie Cycero, powołując się na Sokratesa, stwierdza: „A czymże innym jest odrywanie duszy od ciała, jeśli nie nauką umierania (mori discere)”. Użyte tutaj wyrażenia i zwroty takie, jak: scientia moriendi, condiscere mortem, discere mori – wskazują, że występujący w późniejszych traktatach termin „ars” oznaczał zbiór przepisów, reguł z zakresu pewnej dziedziny wiedzy (teorię jakiejś praktycznej umiejętności), w tym wypadku była to umiejętność umierania.

3 Źródło: Maciej Włodarski, Ars moriendi w literaturze polskiej XV i XVI w., Kraków 1987, s. 17.

Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią

Morzę wszytko ludzskie plemię:
Morzę mądre i też wiły,
W tym skazuję1skazuję swoje siły;
I chorego, i zdrowego,
Zbawię żywota każdego;
Lubo2Lubo stary, lubo młody,
Każdemu ma kosa zgodzi3zgodzi;
Bądź ubodzy i bogaci,
Szwytki4Szwytki ma kosa potraci;
Wojewody i czestniki5czestniki,
Wszytki świecskie miłostniki6świecskie miłostniki,
Bądź książęta albo grabie7grabie,
Wszytki ja pobierzę k sobie.
Ja s krola koronę semknę8semknę,
Za włosy ji pod kosę wemknę9wemknę;
Też bywam w cesarskiej sieni10w cesarskiej sieni,
Zimie11Zimie, lecie i w jesieni.
Filozofy i gwiazdarze12gwiazdarze,
Wszytki na swej stawiam sparze13na swej stawiam sparze;
Rzemieślniki, kupce i oracze,
Każdy przed mą kosą skacze;
Wszytki zdradźce i lifniki14lifniki
Zostawię je nieboszczyki.
Karczmarze, co źle piwa dają15źle piwa dają,
Nieczęsto na mię wspominają;
Jako swe miechy natkają16Jako swe miechy natkają,
W ten czas mą kosę poznają:
Kiedy nawiedzą mą szkołę,
Będę jem lać w gardlo smołę.
Jedno17Jedno się poruszę.

4 Źródło: Rozmowa Mistrza Polikarpa ze Śmiercią, [w:] Chrestomatia staropolska. Teksty do roku 1543, wybór W. Rzepka, W. Wydra, Wrocław 1995, s. 268–277.