Eros młodopolski

Koniec wieku XIX przyniósł w polskiej literaturze nastroje zniechęcenia, sceptycyzmu, rozczarowania i melancholii. Artyści kwestionowali sens życia, powtarzając za SchopenhaueremschopenhaueryzmSchopenhauerem, że jest ono pasmem cierpień, i poszukiwali sposobów na ukojenie bólu istnienia. Jednym z nich była – oprócz alkoholu i narkotyków – hedonistyczna erotyka. Akt seksualny nie miał więc służyć wzmocnieniu więzi uczuciowej między kochankami, lecz być źródłem czystej przyjemności, która przynosi chwilową ulgę. Miłosne upojenie dawało poczucie całkowitego zapomnienia, oderwania się od rzeczywistości i rozpłynięcia w niebycie. Tak ujmuje to Kazimierz Przerwa‑Tetmajer w wierszu Ja, kiedy usta…

W Hymnie do miłości ten stan najwyższej rozkoszy poeta porównuje do nirwany:

Zmysłowe erotyki Tetmajera zamieszczone w Poezjach z 1894 r. wywołały prawdziwy skandal. Pierwsi komentatorzy i interpretatorzy tych wierszy oskarżali autora o wyuzdanie i moralną deprawację czytelników. Z pewnością były one wyzwaniem rzuconym obyczajowym konwenansom, jakim hołdował ówczesny filisterfilisterfilister wykpiwany przez młodopolskich artystów. Przede wszystkim jednak dokonywały swoistej rewolucji w liryce miłosnej, do jakiej przyzwyczajony był polski czytelnik. Tetmajer zapoczątkował zupełnie nowy styl mówienia o sprawach erotyki – szczery i bezpośredni. Najwięcej dyskusji wzbudził wiersz, w którym poeta w śmiały, a nawet wyzywający sposób przedstawił miłosne zbliżenie kobiety i mężczyzny:

Tak wspomina rówieśnik poety, dziennikarz i krytyk literacki Tadeusz Hiż:

Reakcje były więc rozmaite. Z jednej strony oburzenie obłudnych filistrów, „przyzwoitych obywateli” i cnotliwych krakowskich matron, a z drugiej entuzjazm młodych, którzy w autorze wiersza widzieli zwiastuna nowych czasów, śmiało przełamującego dotychczasowe tabu w poezji miłosnej.

W poezji młodopolskiej można znaleźć dowody na to, że także kobiety coraz częściej miały odwagę mówić wprost o swoich pragnieniach i zmysłowych doznaniach miłosnych. Najlepiej widać to w twórczości Kazimiery Zawistowskiej, pierwszej polskiej poetki, która zdobyła się na tak szczere, intymne, niemal ekshibicjonistyczne wyznania. W jej utworach najpierw jest miłość. Koniecznie zmysłowa – pisze Agnieszka Baranowska w książce Kraj modernistycznego cierpienia. – […] Tak, to widać – zaczyna się nowa epoka w literaturze polskiej, inne słowa, inne skojarzenia, otwarte mówienie o rzeczach i sprawach szeptanych dawniej po kątach. W wierszu Herodiada to właśnie kobieta jest kusicielką i inicjatorką miłosnej gry:

Z wiersza emanuje namiętność, o której Zawistowska pisze bez pruderii i zahamowań. Inna z młodopolskich poetek, Anna Zahorska, publikująca pod pseudonimem Savitri, rzucała wyzwanie cierpiętniczej poezji epigonówepigonepigonów romantyzmu:

W Młodej Polsce tabu zostaje przełamane. Ograniczenia wprowadzone przez dotychczasowe konwenanse literackie i pruderyjną obyczajowość tracą swoją moc. Młodopolski eros staje się coraz śmielszy, ujawnia tłumione emocje. Tam, gdzie nie sposób mówić wprost bez obscenicznych sformułowań, poeci sięgają po metafory – niekiedy jednoznaczne w odbiorze. Przykładem może być strofa wiersza Leopolda Staffa Bladej dziewczynie:

Poeta sięga tu do tradycji bachanaliówbachanaliabachanaliów, gdzie wino lało się strumieniami, a uczestnicy uprawiali dziką, zmysłową miłość. Złota kąpiel może też kojarzyć się ze złotym deszczem, którym Zeus zapłodnił Danae. Wyraźne już nawiązanie do tego motywu znajdziemy w wierszu Tetmajera Danae Tycjana:

Inspiracji erotycznych poszukiwano nie tylko w kulturze greckiej i mitologii, lecz także w najwspanialszym poemacie miłosnym wszech czasów, biblijnej Pieśni nad pieśniami. Jan Kasprowicz w hymnie Salome dokonuje wyraźnej stylizacji na ten utwór, wykorzystując jednocześnie biblijną historię Herodiady, która zapragnęła głowy Jana Chrzciciela. Stworzył w ten sposób przesycony erotyką monumentalny monolog będący dramatycznym wołaniem kobiety o miłość:

R1aGSFyHR6Xo6

Obraz przedstawia portret młodej kobiety. Jest ona ukazana w pozycji siedzącej, na malowanej skrzyni. Ma bujne, czarne loki, które zasłaniają jej część twarzy. Są one potargane. Kobieta jest lekko uśmiechnięta. Jej ubranie jest eleganckie, ale założone niedbale. Z prawego ramienia zsunięte jest ramiączko jej sukni. Kobieta trzyma na kolanach talerz i lewą ręką duży, ozdobny sztylet. Prawą rękę podpiera w pasie.

Poeci młodopolscy, czerpiąc inspiracje z różnych źródeł, zrewolucjonizowali język liryki erotycznej. Potrafili połączyć finezję z prostotą, zmysłowość z subtelnością, symbolikę z dosłownością. Zaprezentowali nową wrażliwość, która pozwalała inaczej niż dotychczas myśleć, mówić i pisać o miłości zmysłowej.

Przykładem może być fragment wiersza Bolesława Leśmiana W malinowym chruśniaku, w którym poeta opisuje intymność dwojga kochanków za pomocą metafor zaczerpniętych z natury, epitetów odwołujących się do zmysłowości oraz akcentuje dążenie pary do zjednoczenia nie tylko ze sobą, lecz także z całym światem:

Słownik