Trudny patriotyzm po rozbiorach

Druga połowa XVIII wieku to w historii Polski trudny czas, naznaczony doświadczeniami związanymi z rozbiorami kraju. Temat miłości do ojczyzny i troski o dalszy los Polaków stał się w kulturze oświeceniowej bardzo ważny. Liczne utwory o wymowie patriotycznej, tworzone przez takich autorów, jak Adam Naruszewicz, Julian Ursyn Niemcewicz czy Ignacy Krasicki, były reakcją na pogarszającą się sytuację kraju oraz działania zaborców. Twórcy doby oświecenia starali się rozbudzać w odbiorcach poczucie obowiązku obywatelskiego i piętnowali obojętność na sprawy ojczyzny. Epoka oświecenia przynosi model trudnego patriotyzmu, który związany jest z koniecznością poświęcenia, cierpienia i walki o zachowanie narodowej tożsamości.

Rjq8Eflk33fIC1
Per Krafft the Elder, Portret Ignacego Krasickiego, ok. 1767.
Źródło: domena publiczna.

HymnhymnHymn do miłości ojczyzny Ignacego Krasickiego powstał w 1774 roku jako jedna ze strof heroikomicznegopoemat heroikomicznyheroikomicznego poematu Myszeida, nawiązującego do legendy o królu Popielu i jego wojnie z myszami, pochodzącej z Kroniki polskiej Wincentego Kadłubka. Hymn... to oktawaoktawaoktawa pieśni IX poematu. Mimo iż jest zaledwie jedną strofą większej całości, niemal natychmiast zaczął funkcjonować jako tekst samodzielny. Krasicki odczytał go jeszcze przed ukończeniem Myszeidy, podczas jednego z obiadów czwartkowych, na które król Stanisław August Poniatowski co tydzień zapraszał najwybitniejszych intelektualistów epoki. Zebrani goście, wśród nich malarze, rzeźbiarze, poeci, literaci, omawiali w tym czasie najważniejsze bieżące wydarzenia, dyskutowali również o sztuce. Myszeida z uwagi na komiczny charakter wzbudziła mieszane uczucia, ale fragment IX pieśni, zatytułowany później jako Hymn do miłości ojczyzny, zachwycił słuchaczy. Za ich namową Krasicki anonimowo ogłosił utwór w „Zabawach Przyjemnych i Pożytecznych”Indeks górny 111 Indeks górny koniec, by rozbudzić w Polakach uczucia patriotyczne.

1
R1KoGLJesT31l1
Karta tytułowa Myszeidy, 1775.
Źródło: domena publiczna.

W porozbiorowych realiach tekst przyjęto z dużym zainteresowaniem. Bardzo szybko został uznany za oficjalny hymn uczniów Szkoły Rycerskiej. Była to powołana przez króla pierwsza świecka szkoła publiczna, przygotowująca młodzież do służby wojskowej i nastawiona na kultywowanie postaw obywatelskich. Absolwentami tej placówki byli m.in. Tadeusz Kościuszko i Julian Ursyn Niemcewicz. Hymn do miłości ojczyzny opublikowano w Katechizmie moralnym dla uczniów Korpusu Kadetów, a następnie w Zbiorze pism tyczących się moralnej edukacji młodzi Korpusu Kadetów. Z tego powodu innym znanym tytułem tej pieśni był Hymn Szkoły Rycerskiej. Również Komisja Edukacji Narodowej propagowała  utwór, wprowadzając go do podręczników.

Zbigniew Goliński Krasicki

Współcześni zapamiętali, iż wiersz ten ‘odmawiał każdy kadet co sobota (jakby modlitwę) przed oficerem na służbie będącym’, a żeby jak najszybciej się go nauczył i w każdym momencie mógł przepowiedzieć, wywieszony był w Pałacu KazimierzowskimIndeks górny 222 Indeks górny koniec na drzwiach sal sypialnych każdej brygady nad wykazem nazwisk kadetów. Właściwy awans na ‘hymn młodzi szkolnej’ i pełne upowszechnienie otrzymał dopiero wówczas, gdy wraz ze skomponowaną do niego melodią wszedł do szkół Komisji Edukacji Narodowej i gdy, według Kajetana Koźmiana, ‘w dnie rekreacji uczniowie pod dowództwem profesorów szli na plac za miasto, śpiewając strofę Krasickiego Święta miłości kochanej ojczyzny’.

C1 Źródło: Zbigniew Goliński, Krasicki, Warszawa 2002, s. 214.
2
RNzteaBOirCP5
Budynek Szkoły Rycerskiej przedstawiony na akwareli: Zygmunt Vogel, Widok na Pałac Kadetów, 1785.
Źródło: domena publiczna.

Pieśń Święta miłości kochanej ojczyzny, obrazująca sytuację narodu żyjącego w niewoli, zyskała znaczenie nieoficjalnego hymnu narodowego - przez długi czas współistniała z Mazurkiem Dąbrowskiego. Ogromna popularność utworu wynikała z jego aktualności.

Roman Wołoszyński Tadeusza Mikulskiego rozprawa o hymnie Święta miłości kochanej ojczyzny

W latach konfederacji barskiej, sejmu delegacyjnego i po tym sejmie nastąpiła w porównaniu z XVI i XVII w., a więc z okresami siły i wielkości państwa polskiego, znamienna zmiana przeżyć emocjonalnych łączących się z uczuciem miłości ojczyzny. Z uczuciem tym nie kojarzyły się już zwycięstwa, tryumfy, upojenia wolnościowe lub choćby nadzieja, że po klęsce nastąpi okres ponownej świetności. W czasach Stanisława Augusta pojęcie miłości ojczyzny zaczęto kojarzyć z cierpieniami, ranami, pętami, bliznami, nędzą i ofiarą heroiczną. Jest to novum w porównaniu z optymistycznym, zrównoważonym patriotyzmem czasów jagiellońskich i batoriańskich. [...]. Czasy stanisławowskie przyniosły narodowi polskiemu problematykę zależności politycznej i walk o zrzucenie obcego panowania. W epoce tej dostrzegamy w zalążku zasadniczą sprawę życia polskiego w dobie zaborów. Z atmosfery uczuciowej wywołanej przez tę problematykę narodził się Hymn do miłości ojczyzny. Jego powodzenie w czasach Oświecenia tłumaczy się tym, że utrafił nim Krasicki w zbiorowe uczucia i przeczucia ówczesnych patriotów. Takie właśnie ujęcie problematyki patriotycznej harmonizowało z sytuacją kraju. Tym też tłumaczy się powodzenie oktawy Krasickiego w dobie porozbiorowej.

C2 Źródło: Roman Wołoszyński, Tadeusza Mikulskiego rozprawa o hymnie Święta miłości kochanej ojczyzny, „Pamiętnik Literacki” 1959, nr 3-4, s. 69.

Krasicki, kreśląc nowe zasady patriotyzmu rozumianego jako obywatelski obowiązek, nie tylko zapoczątkował nurt polskiej poezji niepodległościowej, ale przede wszystkim stworzył tekst wyrażający narodową tożsamość.

R54Vq2JvVo39r
Nagranie dźwiękowe Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny.
Ignacy Krasicki Hymn do miłości ojczyzny

Święta miłości kochanej ojczyzny,
Czują cię tylko umysły poczciweIndeks górny 333 Indeks górny koniec!
Dla ciebie zjadłeIndeks górny 444 Indeks górny koniec smakują trucizny,
Dla ciebie więzy, pęta niezelżyweIndeks górny 555 Indeks górny koniec
KształciszIndeks górny 666 Indeks górny koniec kalectwo przez chwalebne blizny,
Gnieździsz w umyśle rozkoszyIndeks górny 777 Indeks górny koniec prawdziwe,
Byle cię można wspomóc, byle wspierać,
Nie żal żyć w nędzy, nie żal i umierać.

hymn Źródło: Ignacy Krasicki, Hymn do miłości ojczyzny, [w:] Klejnoty poezji staropolskiej. Nowa antologia, Warszawa 1919, s. 132.
3
4
5
6
7

Słownik

hymn
hymn

(gr. hýmnos – pieśń pochwalna) gatunek poetycki; uroczysta i podniosła pieśń pochwalna o apostroficznym charakterze, sławiąca Boga, bohaterów, wielkie idee itp.

oktawa
oktawa

(łac. octava – osiem) zwrotka ośmiowersowa, złożona zazwyczaj z 11‑sylabowców i zawierająca rymy w układzie abababcc; typ strofy uważany za dostojny, często stosowany w eposach

poemat heroikomiczny
poemat heroikomiczny

(gr. heros – bohater, komodia – pogodna, komiczna pieśń) utwór epicki łączący podniosły styl wypowiedzi z lekką, często żartobliwą tematyką, co daje efekt komiczny. Przedmiotem ośmieszenia nie jest gatunek, lecz osoby czy zjawiska pokazane w utworze

poezja tyrtejska
poezja tyrtejska

(od imienia poety starożytnej Sparty Tyrtajosa, który pisał poematy zagrzewające do walki) poezja patriotyczna wzywająca do boju, sławiąca męstwo i odwagę