1. ZAIMKI RODZAJOWE: WSKAZUJĄCE, ANAFORYCZNY I DZIERŻAWCZY

Zaimki rodzajowe to te, które odmieniają się przez rodzaje. Historyczne zaimki dzieli się na twardotematowe i miękkotematowe.

Twardotematowe były zaimki ovъ tъ onъ,
zaś miękkotematowe to:

a) anaforyczny zaimek jь,
b) wskazujący sь,
c) dzierżawczy mojь.

Twardotematowość i miękkotematowość zaimków przejawiała się w końcówkachkońcówkakońcówkach fleksyjnych. Ilustruje to poglądowa tabela dla liczby pojedynczej:

Samogłoski tworzące końcówki fleksyjne zaimków twardotematowych były tylne (ъ, o), natomiast te składające się na końcówki zaimków miękkotematowych – przednie (ь, e). Zmiana polegała na tym, że zaimki twardotematowe przyjęły miękkotematowy model odmiany, co znaczy, że zaimki typu *tъ (ten) *ovъ (ów) *onъ (on), odmieniane najpierw: togo, tomu, owogo, owomu, onogo, onomu... (tak jak dzisiejszy zaimek nieokreślony kto: kogo, komu...) zyskały odmianę: tego, temu, owego, owemu, onego, onemu…
Krótkie i trudne do artykulacji formy zaimków, jak tъ, jь, musiały zostać wzmocnione. Polegało to np. na reduplikacji, czyli powtórzeniu (staropolskie teć < *tъtъ), albo na rozszerzeniu o morfemmorfemmorfem -nъ, jak w formach jen i ten.

Ten jest w użyciu do dziś, zaś formy jen nie ma już w systemie polszczyzny od XVI wieku. Formy mianownika zaimka anaforycznego jь, ja, je na wczesnym etapie zostały zastąpione przez formy mianownikowe zaimka wskazującego on, ona, ono. Do XVI wieku pojawiał się, coraz rzadziej, biernik ji, ginący na rzecz formy go, pochodzącej od skróconego dopełniacza (go < jego). Śladami po starym bierniku *jь są połączenia przyimka z -ń (*n‑jь), czyli m.in. zań, weń, przedeń, odeń (= za niego, w niego, przed niego, od niego).

RIVRQwHVKCtJl1

Grafika przedstawia małą literę n.

To n pełni ważną funkcję w formach poprzyimkowych: wytworzyło się z takich połączeń prasłowiańskich, jak *sъn jimь, *vъn je, *kъn jeji. Spółgłoska n z przyimka w poczuciu językowym mówiących zrosła się z zaimkiem, wskutek czego powstały formy: *sъ njimь > z nim, *vъ nje > w nie, *kъ njeji > k(u) niej. Stąd dzisiejsze formy oboczne zaimka on, ona, ono w większości przypadków: formy bezprzyimkowe (jego, je, ją, jemu, jej) i przyimkowe (niego, nie, nią, niemu, niej).

Reliktem bezprzyimkowego narzędnika jest forma im w wyrażeniach im bardziej, im więcej, im częściej… (*jimь).

Nie zachował się w polszczyźnie zaimek sь, wskazujący obiekt bliski w czasie lub przestrzeni. Niewielu użytkowników języka zdaje sobie sprawę, że ślad po tym prasłowiańskim zaimku przetrwał w utartych formułach do siego roku, latoś, ni to, ni sio etc.

2. ZAIMKI CO I NIC

Pierwotna, prasłowiańska forma mianownika‑biernika zaimka co miała postać *čь. Podobnie jak w przypadku mianownika i biernika zaimka anaforycznego *jь, forma ta po zaniku jeru nie miała racji bytu, gdyż stałaby się czystą spółgłoską. Toteż funkcję mianownika‑biernika przejął pierwotny dopełniacz *čьso, który po uproszczeniach fonetycznych przekształcił się w co. Natomiast w dopełniaczu już w czasach przedhistorycznych ustalił się nowotwór czego. Relikty biernika *čь można znaleźć w połączeniach z przyimkami: przecz, zacz, wniwecz.

RfghcMSoX45vd

Zdjęcie przedstawia pustynię.

3. ZAIMEK OSOBOWY

Współczesny zaimek ja dawniej brzmiał jaz (z prasłowiańskiego *azъ). Forma ta pojawia się przynajmniej raz w zabytkach staropolskich (Psałterz Floriański: ale jaz modlił jeśm się, ps. 108, 3). Od najdawniejszych epok mianownik zaimków osobowych różnił się od pozostałych przypadków, por. ja : mnie, ty : ciebie itd.
Celownik liczby pojedynczej mógł mieć dwie formy: akcentowaną (mnie, tobie) i nieakcentowaną (mi, ci). Te ostatnie nazywane są enklitykami.

W staropolszczyźnie występowała jeszcze jedna para formy akcentowanej i nieakcentowanej: sobie : si; si zanikło, ale od XVIII wieku lukę po nim wypełniło gwarowe se (por. Zjedz sobie pączka : Zjedz se pączka).

Biernikowe formy nas, was są genetycznie formami dopełniacza przeniesionymi do biernika. Stary biernik brzmiał ny, wy. Formę ny daje się jeszcze odnaleźć w tekstach staropolskich, ale bardzo rzadko.

Słownik