Starożytność

Na przełomie IV i III w. p.n.e. grecki filozof Epikur sformułował teorię o tzw. czwórmianie leczniczym, będącą zwieńczeniem jego rozważań etycznych. Uznał on, że w życiu każdego cżłowieka istnieją cztery lęki, skutecznie odbierając mu spokój i szczęście. Wykazał, że każdy z tych lęków można podważyć, wykazać jego nieracjonalność. Są to:

1. Strach przed bogami.

2. Strach przed śmiercią.

3. Strach przed cierpieniem.

4. Strach przed nieosiągnięciem życia szczęśliwego.

Epikur wykazuje, że te obawy są bezpodstawne, ponieważ:

1. Bogowie nie istnieją (nie możemy udowodnić ich istnienia, możemy tylko założyć) albo istnieją, ale nie interesują się sprawami ludzkimi, albo zwracają uwagę na ludzi, ale nie ingerują w ich losy.

2. Dusza jest materialna jak ciało i po śmierci rozpada się razem z nim, zatem „gdy jesteśmy, nie ma śmierci, gdy jest śmierć, nie ma nas”.

3. Albo ból jest nieznośny, ale krótkotrwały, albo trwa długo, ale jest znośny i możemy z nim żyć.

4. Jeśli odrzucimy trzy pierwsze lęki i będziemy zaspokajać tylko potrzeby naturalne i konieczne, osiągniemy życie szczęśliwe.

Podobne rady wiodące do życia w harmonii i szczęściu formułowali m.in. stoicy oraz Arystoteles, który zalecał stosowanie „złotego środka”, mającego prowadzić do eudajmonii, czyli szczęścia. Grecki filozof za naturalną cechę ludzką uznał rozumność. Stan eudajmonii zależy od tego, czy człowiek będzie działał etycznie, czyli w zgodzie z rozumem. Według Arystotelesa są to takie zachowania i działania, które nie są skrajne, lecz zachowują środek.

Podobnie stoicy uważali, że szczęście przynosi dążenie do działania w zgodzie z rozumem, który był dla nich najwyższą wartością, cnotą. Życie świadome, nastawione na poznawanie, dystans w stosunku do emocji, właściwa ocena tego, co istotne i nieistotne – to sposób na szczęście według stoików. Rady te przypominają to, co dzisiaj słyszymy w gabinetach psychologicznych o potrzebie uważności, akceptacji siebie i otoczenia, unikania skrajności.

Co ciekawe, jeśli przypomnimy sobie bohaterów literackich epoki starożytnej, a zwłaszcza bohaterów tragedii greckich, są to najczęściej jednostki targane skrajnymi emocjami, aktywnie walczące z przeciwnościami losu, sprzeciwiające się wyrokom boskim, próbujący uciec przed przeznaczeniem. Bycie widzem i przeżywanie wydarzeń dziejących się na scenie miało bowiem również moc terapeutyczną. Widz, doświadczywszy skrajnych emocji (litości i trwogi), doznawszy katharsis, oczyszczenia uczuć, miał się uchronić od przeżywania podobnych emocji w życiu codziennym. Taki jest zresztą cel literatury według Arystotelesa: oddziaływanie na uczucia odbiorcy.

Depresja młodzieńcza

Niekiedy pojęć „dekadencja” i „melancholia” (a czasami nawet „depresja”) używa się wymiennie. Jest to jednak daleko idące uproszczenie, które szczególnie uderza w osoby zmagające się z zaburzeniami depresyjnymi. Depresja to pojęcie wywodzące się z terminologii psychiatrycznej, odnoszące się do różnego typu zaburzeń (chorób afektywnych i związanych z nią objawami: przygnębieniem, niską samooceną, brakiem wiary we własne siły i możliwości, skrajnym pesymizmem, a nawet myślami samobójczymi); anhedonii, czyli niemożności odczuwania przyjemności; bezsenności lub nadmiernej senności, braku apetytu lub niepohamowanej potrzeby jedzenia. Jednym z rodzajów depresji jest depresja młodzieńcza. Pisał o niej w swojej książce psychiatra Antoni Kępiński:

Współcześni psychiatrzy i psychoterapeuci nie utożsamiają jednak depresji młodzieńczej z buntem, wskazując, że jest to zbyt duże uproszczenie, a występująca u niektórych potrzeba negacji zastałych norm i porządku wynika z naturalnej potrzeby autonomii, stawiania granic czy usamodzielnienia i ma charakter rozwojowy dla jednostki.

Depresja a dekadentyzm

W czasach modernizmu dekadentyzmdekadentyzmdekadentyzm stał się nurtem kulturowym. Poczucie bezsensu życia integrowało środowiska artystycznej cyganerii i paradoksalnie dostarczało jej twórczych motywacji. Odrzucenie społecznych norm było postrzeganie jako warunek wolności ekspresji. Epoka ta ukształtowała model artysty zbuntowanego, zniechęconego do życia i zdolnego poświęcić wszystko, nawet samego siebie,  w imię sztuki.

Dekadentyzm natomiast jest nurtem kulturowym powstałym podczas przełomu modernistycznego, choć nazwa ta była znana wcześniej. Charakteryzował się pesymistycznym nastawieniem do życia i norm społecznych. Z czasem dekadentyzm rozrósł się do mody. W okresie Młodej Polski malarze i literaci, uważający się za przedstawicieli “schyłkowców”, tworzyli nieformalne grupy środowiskowe, tzw. bohemy (cyganerie). Artyści‑dekadenci w wielu krajach Europy spotykali się w kawiarniach, łamali normy kulturowe i konwenanse, odurzając się alkoholem i narkotykami, tworzyli teksty literackie, w których opiewali sztukę uznawaną za jedno z remediów na melancholię końca wieku. Najbardziej znaną postacią polskiego dekadentyzmu był Stanisław Przybyszewski, a historia jego życia i związku z Dagny Juel urosła do rangi mitu opiewanego w różnych tekstach kultury.

Słownik