Odruch jest automatyczną, szybką, powtarzalną reakcją organizmu na bodziec zewnętrzny lub wewnętrzny, zachodzącą za pośrednictwem układu nerwowego. Odruchy mogą być wrodzone, nazwane przez Iwana PawłowaPawłow IwanIwana Pawłowa odruchami bezwarunkowymi, oraz nabyte, zwane odruchami warunkowymi. Odruchy bezwarunkowe nie wymagają uczenia się ani uprzedniego doświadczenia – są wyzwalane automatycznie przez podrażnienie odpowiednich receptorów. Odruchy warunkowe pojawiają się w wyniku indywidualnego doświadczenia organizmu i umożliwiają przystosowanie się do środowiska. W powstaniu odruchu bierze udział zespół struktur anatomicznych zwany łukiem odruchowym.

bg‑azure

Łuk odruchowy

Łuk odruchowy składa się z pięciu elementów: receptora, drogi czuciowej, ośrodka nerwowegoośrodki nerwoweośrodka nerwowego, drogi ruchowej i efektora.

RPzaKDa0wSvCD
Wybierz jedno nowe słowo poznane podczas dzisiejszej lekcji i ułóż z nim zdanie.
R324XHoPJsL2i1
Ilustracja interaktywna przedstawia budowę prostego łuku odruchowego w odruchu bezwarunkowym. Na ilustracji jest ludzka ręka. Pod dłonią znajduje się płomień - gorący obiekt. W dłoni zaznaczono receptory bólowe. Impuls jest przekazywany do neuronu czuciowego. Ośrodek nerwowy umiejscowiony jest w rdzeniu kręgowym. To w nim impuls przekazywany jest dalej do neuronu ruchowego, który zaznaczono na ramieniu. Neurony ruchowe przesyłają impulsy nerwowe do mięśnia ręki (efektora), powodując jego skurcz. Na ilustracji ukazano ruch ręki. W przekroju rdzenia kręgowego na schemacie zaznaczono róg tylny, róg przedni, ośrodek nerwowy w istocie szarej - tu opis: Istota szara to skupisko ciał neuronów – w mózgowiu tworzące korę mózgową, a w rdzeniu kręgowym układające się centralnie, na przekroju poprzecznym widoczne jako kształt litery „H”. Istota szara na ilustracji w przekroju kształtem przypomina motyla. Istotę szarą otacza istota biała. Opis. Istota biała to wypustki neuronów wypełniające wnętrze mózgowia, a w rdzeniu kręgowym otaczające istotę szarą. Na drodze impulsu w rdzeniu kręgowym pomiędzy neuronem czuciowym a ruchowym występuje interneuron.
Budowa prostego łuku odruchowego w odruchu bezwarunkowym.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
bg‑azure

Typy łuków odruchowych

Najprostszy łuk odruchowy (tzw. monosynaptyczny) składa się z dwóch neuronów: czuciowego i ruchowego, a w jego ośrodku nerwowym (móżdżek, międzymózgowie, rdzeń kręgowy) występuje tylko jedna synapsa. Przeważnie w skład łuku odruchowego wchodzi wiele neuronów (tzw. łuk odruchowy polisynaptyczny), a między neuronem czuciowym i ruchowym występują neurony pośredniczące (interneurony).

Łuk odruchowy monosynaptyczny (dwuneuronowy) zbudowany jest z neuronu czuciowego i ruchowego. Zawiera jedną synapsę nerwową. Receptor i efektor występują w tym samym narządzie (np. odruch kolanowyodruch kolanowyodruch kolanowy, odruch piętowyodruch piętowy (skokowy)odruch piętowy).

Łuk odruchowy dwusynaptyczny (trójneuronowy) zawiera dwie synapsy. Między neuronem czuciowym a ruchowym występuje jeden neuron pośredniczący. Receptor i efektor znajdują się w różnych narządach (np. zgięcie kończyny górnej na skutek oparzenia palca).

R1arUfr6T3QOw1
Łuk odruchowy dwuneuronowy i łuk odruchowy trójneuronowy.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.

Łuk odruchowy polisynaptyczny. Między neuronem czuciowym a ruchowym występuje kilka neuronów pośredniczących oraz więcej niż dwie synapsy nerwowe (np. odruch zginania, odruch brzusznyodruch brzusznyodruch brzuszny, odruch mosznowyodruch mosznowyodruch mosznowy, odruch podeszwowyodruch podeszwowyodruch podeszwowy).

R3FVjBUlNhQpX1
Łuk odruchowy polisynaptyczny – odruch zginania.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
Ciekawostka

Badanie odruchu zwanego objawem Babińskiego stosuje się w diagnostyce pediatrycznej. Odruch ten występuje u zdrowych dzieci do końca pierwszego roku życia. Jest to grzbietowe odgięcie palucha i rozstawienie pozostałych palców nogi po podrażnieniu mechanicznym wzdłuż zewnętrznego brzegu podeszwowej strony stopy. Brak tej reakcji świadczy o uszkodzeniu ośrodków ruchowych kory mózgu lub dróg nerwowych (tzw. szlaków piramidowych), biegnących od kory mózgowej do neuronów ruchowych rdzenia kręgowego – jest to jeden z najważniejszych objawów w neurologii. Odruch ten został opisany w 1896 r. przez Józefa BabińskiegoBabiński JózefJózefa Babińskiego.

W diagnostyce neurologicznej stosuje się też tzw. badanie odruchu kolanowego (rzepkowego). Jest to odruchowe wyprostowanie kolana po uderzeniu w ścięgno rzepki. Bodziec ten rozciąga ścięgno mięśnia czworogłowego uda, prostownika kolana, wyzwalając w nim odruch własny mięśnia.

Przykładem odruchu jest również dermografizm: zaczerwienienie skóry w wyniku rozszerzenia naczyń krwionośnych po potarciu ostro zakończonym narzędziem, np. paznokciem. Jest to tzw. odruch aksonowy – wyzwalany w obrębie aksonu komórki czuciowej, którego boczne odgałęzienie pełni funkcję odcinka eferentnego (skrajnie prosty łuk odruchowy, bez ośrodka w obrębie ośrodkowego układu nerwowego). Dermografizm może także polegać na skurczu naczyń krwionośnych (dermografizm biały).

Słownik

Babiński Józef
Babiński Józef

właśc. Joseph François Félix Babinski (ur. 1857, Paryż – zm. 1932, tamże); francuski lekarz neurolog, współtwórca podstaw neurochirurgii; syn małżeństwa polskich emigrantów; jego prace z zakresu histologii, fizjologii układu nerwowego oraz neuropatologii miały przełomowe znaczenie dla rozwoju neurologii; czterokrotnie nominowany do Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii

łuk odruchowy, droga odruchowa
łuk odruchowy, droga odruchowa

droga, jaką przebywa impuls nerwowy od receptora do efektora

odruch brzuszny
odruch brzuszny

odruch skurczu mięśnia prostego brzucha w odpowiedzi na drażnienie skóry brzucha od zewnątrz w kierunku linii pośrodkowej ciała

odruch kolanowy
odruch kolanowy

odruch wyprostowania nogi w stawie kolanowym pod wpływem uderzenia w ścięgno mięśnia czworogłowego uda poniżej rzepki

odruch mosznowy
odruch mosznowy

odruch skurczu mięśnia dźwigacza jądra, który podciąga mosznę i jądro pod wpływem lekkiego dotknięcia przyśrodkowej, górnej części uda

odruch piętowy (skokowy)
odruch piętowy (skokowy)

odruch zgięcia podeszwowego stopy pod wpływem uderzenia w ścięgno mięśnia trójgłowego łydki (Achillesa)

odruch podeszwowy
odruch podeszwowy

odruch zgięcia podeszwowego wszystkich palców stopy pod wpływem drażnienia skóry boczno‑dolnej powierzchni stopy

ośrodki nerwowe
ośrodki nerwowe

skupienia neuronów w korze mózgu, w pniu mózgu i w rdzeniu kręgowym, sterujące określonymi czynnościami organizmu

Pawłow Iwan
Pawłow Iwan

(ur. 1849 – zm. 1936) fizjolog rosyjski, twórca fizjologii wyższych czynności nerwowych; laureat Nagrody Nobla w dziedzinie fizjologii w 1904 r.; opisał mechanizm powstawania odruchów warunkowych na podstawie obserwacji wydzielania śliny u psów na widok pokarmu; Pawłow zauważył, że podanie psom jedzenia wywołuje u nich automatyczne wydzielanie śliny – taką reakcję nazwał odruchem bezwarunkowym; kiedy do podawania jedzenia dołączył bodziec dźwiękowy, okazało się, że psy zaczęły go utożsamiać z pokarmem: śliniły się w reakcji na dźwięk, choć przestały być jednocześnie karmione – tę nabytą reakcję Pawłow nazwał odruchem warunkowym