Państwo krzyżackie

RsrfhDOvdkpBE1

Ilustracja przedstawia mężczyznę w średnim wieku. Ma krótką brodę i kręcone włosy wystające spod czerwonej czapki z białym, futrzanym otokiem. Jest ubrany w zbroję oraz pelerynę z symbolem krzyża po lewej stronie ubrania. W prawej ręce trzyma miecz. W prawym górnym rogu zdjęcia znajduje się biały herb z czarnym krzyżem i czarnym orłem na środku.

Reguła krzyżacka przewidywała podział członków zakonu na trzy kategorie: rycerzy‑braci, księży i służebnych. Zgromadzenie wszystkich dostojników zakonnych, zwane kapitułą generalną, wybierało dożywotnio wielkiego mistrza, który rządził zakonem. Rozkwit zakonu krzyżackiego rozpoczął się za rządów wielkiego mistrza Hermana von Salzy (1209–1239). Był on powiernikiem cesarza Fryderyka II, dzięki czemu zakon uzyskał wiele bogatych nadań. Herman von Salza, widząc beznadziejną sytuację państw krzyżowych w Lewancie, stworzył plan przeniesienia swego zgromadzenia do Europy. W 1211 r. król węgierski Andrzej II osadził Krzyżaków w Siedmiogrodzie, aby walczyli z PołowcamiPołowcyPołowcami, lecz już 14 lat później jego syn Bela IV, przestraszony rosnącą potęgą zakonu, wypędził ich ze swego kraju. W 1226 r. Konrad Mazowiecki sprowadził mnichów‑rycerzy do ziemi chełmińskiej w zamian za pomoc w podboju ziem pruskich, ale za plecami księcia Herman von Salza wyjednał u papieża i cesarza nadanie zakonowi Prus i ziemi chełmińskiej na własność.

W 1230 r. do Polski przybył pierwszy konwentkonwentkonwent krzyżacki, który przystąpił do podbijania Prus i jednocześnie organizowania państwa. Ziemia chełmińska stała się centrum władztwa zakonnego, najważniejszą zaś metodą budowania i umacniania państwa była intensywna kolonizacja niemiecka. Krzyżacy ściągali osadników z Rzeszy i zakładali miasta, m.in. Toruń.

R1a1KPEURYtAg

Grafika przedstawia tłum ludzi na koniach, ubranych w zbroje i hełmy. Niektórzy trzymają flagi. Na środku zdjęcia jest drzewo, na którym stoi drewniany dom. W oknach stoją mężczyźni w zbrojach. Na dachu domku stoją rycerze w zbrojach krzyżackich. Strzelają z łuku i rzucają kamieniami w tłum ludzi. Po prawej stronie wisi człowiek na drzewie, ma linę na szyi. Po lewej stronie są namioty. W oddali znajduje się most, góry i woda.

Sukcesy w walkach z Prusami osiągali oni natomiast dzięki organizowaniu nieustannych krucjat, na które przybywali rycerze i władcy, początkowo z Polski, Niemiec i Czech, a później z całej Europy. Biedniejszym rycerzom Krzyżacy oferowali kredyt na podróż do Prus, który rycerze spłacali po zdobyciu łupów. W pierwszej kolejności zakon skierował uderzenie ku morzu, wzdłuż Wisły. Powstały wówczas kolejno Kwidzyn, Elbląg, Frombork – zamki pilnujące podbitych ziem. W 1255 r. dzięki pomocy władcy czeskiego Przemysła Ottokara II Krzyżacy założyli Królewiec i podbili Sambię.

Krzyżackie podboje w Prusach wpisywały się w szerszą falę ekspansjiekspansjaekspansji chrześcijan na wschodnie wybrzeża Bałtyku, należące dotąd do ludów pogańskich. Już pod koniec XII w. duńscy i niemieccy krzyżowcy zaczęli najeżdżać Inflanty i Kurlandię, a w 1201 r. założyli Rygę. Do walki z pogańskimi Łotyszami i Estami powołany został wówczas zakon kawalerów mieczowych.

R1HMZ9QOLbmke

Ilustracja przedstawia herb. Jest na nim miecz skierowany ostrzem w dół, nad mieczem jest krzyż krzyżacki.

R1EJs7SscomLo

Ilustracja przedstawia pieczęć. Jest w kształcie owalu z wydłużonymi końcami. Na środku znajduje się miecz skierowany ostrzem w dół, a nad mieczem krzyż krzyżacki. Tło pieczęci stanowią nieregularne motywy roślinne. Na obwodzie pieczęci znajdują się napisy.

Rychło celem ataków krzyżowców z Inflant stała się także Litwa. W 1236 r. w bitwie pod Szawlami Litwini zadali kawalerom mieczowym tak druzgocącą klęskę, że zakon nie był w stanie dalej funkcjonować samodzielnie. Inflantczycy połączyli się więc z Krzyżakami, co obudziło krzyżackie apetyty na podboje na północnym wschodzie. Rozpoczęły się wyprawy na Ruś przeciw Nowogrodowi Wielkiemu. Wojska zakonne zostały jednak rozgromione w 1242 r. na lodowej pokrywie jeziora Pejpus przez księcia ruskiego Aleksandra Newskiego.

RQUQpFwUsmGhC

Ilustracja przedstawia mapę bitwy na jeziorze Pejpus. Wojska krzyżowców przedostały się do jeziora Pejpus od strony południowo - zachodniej przez zamarznięte moczary i cypel Szatowiec. Wojska Aleksandra Newskiego przeszły obok Mehikooma, przez jezioro, od południa w kierunku północnym. Wojska minęły Samolię i Wroni Kamień. Następnie wojska krzyżowców cofnęły się na zachód, na zamarznięte moczary.

Krzyżacy i Litwa

R1Pklf8hKumug1

Zdjęcie przedstawia mężczyznę z długimi, siwymi włosami i brodą. Na głowie ma koronę. Ubrany jest w szatę oraz na ramionach ma czerwoną chustę. Siedzi na fotelu przy oknie. Jest zamyślony i trzyma prawą rękę na brodzie. Na palcu lewej dłoni ma sygnet. Po prawej stronie na stoliku leży miecz i berło.

W owym czasie Mendog, jeden z książąt (kunigasów) litewskich, przystąpił do jednoczenia Litwy. Aby zdobyć przewagę nad pozostałymi książętami, zawarł w 1250 r. układ z Krzyżakami: obiecał nie przeszkadzać zakonowi w podboju Żmudzi, sam zaś przyjął chrzest i otrzymał od papieża koronę królewską. Rycerze zakonni zaczęli ujarzmiać Żmudź, lecz w 1260 r. ponieśli wielką klęskę nad rzeką Durbą. Wówczas Mendog porzucił chrześcijaństwo i przyłączył Żmudź do swojego państwa, wykorzystując wielkie powstanie antykrzyżackie, które wybuchło w Prusach. Krzyżacy musieli toczyć ciężkie i długotrwałe walki z powstańcami pruskimi, których popierał książę gdański Świętopełk. Zakon uratowały krucjaty niemieckich, polskich i czeskich rycerzy przeciw Prusom. Około 1283 r. podbój Prus został zakończony.

R1CRjxXeOgX6l1

Ilustracja przedstawia Krzyżaków. Są ubrani w białe szaty z symbolem krzyża na klatce piersiowej. Wjeżdżają na koniach do Malborka. Razem z nimi po prawej stronie wjeżdża mężczyzna ubrany w czerwone szaty z czapką papieską na głowie. Wokół stoją ludzie.

Terytorialna organizacja państwa zakonnego polegała na podziale na komturiekomturiakomturie, którymi zarządzali komturowie. Najwyższą władzę w Prusach sprawował mistrz krajowy podlegający wielkiemu mistrzowi. Władztwo krzyżackie miało także własną organizację kościelną. Po początkowych sporach z biskupami pruskimi o władzę i podział zdobytej ziemi Krzyżakom udało się narzucić kapitułom biskupim własną regułę zakonną. Wyjątkiem pozostało biskupstwo warmińskie, które zachowało względną niezależność. W 1245 r. zostało utworzone arcybiskupstwo ryskie, które stało się metropolią dla Inflant i Prus. U schyłku XIII w. rozpoczęto budowę ogromnego zamku w Malborku, a w 1309 r. wielki mistrz krzyżacki przeniósł tu swoją siedzibę z Wenecji.

RAgHq8TKbw4AB1

Zdjęcie przedstawia wieżę zamkową. Ma trzy piętra, półokrągłe okna i taras na dachu. Na szczycie wieży jest flaga. Budynek jest z cegły w kształcie sześciokąta, wybudowany w stylu gotyckim. W tle jest błękitne niebo z białymi obłokami.

Okres wojen Polski z zakonem za panowania Władysława Łokietka przyniósł osłabienie naporu krzyżackiego na Litwę, co tamtejsi książęta skrzętnie wykorzystali. W pierwszej połowie XIV w., za panowania wielkiego księcia Giedymina, korzystając również z osłabienia chanatu tatarskiego, Litwini rozpoczęli ekspansję na Ruś, której ogromne obszary weszły wówczas w skład ich państwa. W 1341 r., po śmierci Giedymina, nastąpił podział Litwy między jego synów – Olgierda, który otrzymał tytuł wielkiego księcia i wschodnią część państwa, oraz Kiejstuta, który objął rządy na zachodzie. Bracia Giedyminowicze kontynuowali politykę ojca – Olgierd dokonywał dalszego podboju ziem ruskich, a Kiejstut bronił Litwy przed Krzyżakami.

Słownik

Słowa kluczowe

zakon krzyżacki, Krzyżacy, Herman von Salza, Konrad Mazowiecki, Malbork, Wielkie Księstwo Litewskie, Mendog, Giedymin, Olgierd, Kiejstut, rozbicie dzielnicowe w Polsce

Bibliografia

M. Biskup, G. Labuda, Dzieje zakonu krzyżackiego w Prusach. Gospodarka, społeczeństwo, państwo, ideologia, Gdańsk 1988.

H. Samsonowicz, Krzyżacy, Warszawa 1988.

H. Łowmiański, Prusy – Litwa – Krzyżacy, Warszawa 1989.

Wielka historia świata. Tomy 1‑12 (praca pod patronatem Polskiej Akademii Umiejętności); Świat Książki 2004‑2006.

Seria Historia powszechna, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2011‑2019.