Każdy z nas kojarzy krajobraz sawanny. Pokazywany jest na wielu filmach przyrodniczych i przygodowych. Widać na nich rozległe przestrzenie porośnięte pojedynczymi drzewami. Na tych równinach znajdują się duże stada zebr i żyraf. Czasami zwierzęta wpadają w panikę i zaczynają uciekać, kiedy w pobliżu pojawi się lew.
Już wiesz
po czym rozpoznać krajobraz sawanny;
jaki klimat panuje na sawannie;
jak powiązać klimat z warunkami życia w różnych środowiskach.
Nauczysz się
opisywać roślinność sawanny;
omawiać związek między warunkami klimatycznymi a roślinnością sawanny;
rozpoznawać wybrane gatunki zwierząt żyjących na sawannie;
omawiać zależności pokarmowe na sawanie.
iOw2C1IEpe_d5e194
1. Rośliny sawanny
Warunki klimatyczne obszarów, na których występuje sawanna (pora sucha i pora deszczowa) wymuszają istnienie specyficznej roślinności. Największe powierzchnie zajmują trawy dobrze przystosowane do przetrwania pory suchej. Ich źdźbła rosną przy podstawie, a nie na wierzchołku. Dzięki temu trawa wyskubywana z góry przez zwierzęta może rosnąć dalej. Niektóre z traw sawanny (np. trawa słoniowa) osiągają imponujące rozmiary, dorastając nawet do 5 metrów wysokości.
Krzewy rosnące na sawannie często gromadzą wodę w tkankach łodyg lub liści. Wiele z nich, np. aloes czy wilczomlecz, wykształca kolce do ochrony przed roślinożercami. Innym sposobem ochrony przed utratą cennej wody jest przekształcenie liści w suche i twarde twory przypominające długie igły sosny. Przykładem takiego krzewu (a czasem drzewa) jest australijska kazuaryna.
Drzewa są na sawannie nieliczne, gdyż stada roślinożerców zadeptują ich siewki lub zjadają je, zanim zdążą urosnąć. Jeśli jednak im się to uda, osiągają często ogromne rozmiary. Dzięki rozmiarom swych korzeni, sięgających kilka metrów w głąb i wiele metrów wszerz, mają największe możliwości czerpania wody z głębszych warstw. Ale w końcu im także w porze suchej brakuje wody. Niektóre drzewa sawanny w porze deszczowej gromadzą wodę w pniach, np. baobaby. Inne, jak eukaliptusy, wytwarzają odporne na suszę skórzaste liście, ustawiające się brzegiem do słońca. Jeszcze inne mają drobne liście i długie ciernie, jak akacje. Zdarza się, że gdy susza utrzymuje się przez długi czas, to drzewa zrzucają liście, by ograniczyć parowanie.
RKGq6ILCZprOA
Fotografia przedstawia zbliżenie wiechy prosa. Na wiotkich szypułkach wiszą kłosy złożone z żółtych, grubych, okrągłych ziaren.
Proso
Proso zwyczajne ma owłosioną łodygę. Jego nasiona są wartościowym pokarmem
R1Thg2hrwXFGV
Fotografia przedstawia kwitnący aloes. Z kępy grubych liści o kolczastych brzegach wyrasta łodyga, która na końcu ma kolbowaty kwiatostan. W górnej części kwiatostanu kwiaty są nierozwinięte, zielone, a w dolnej części czerwone, rozwinięte.
Aloes
Aloes bywa uprawiany w doniczkach ze względu na swoje właściwości lecznicze: przeciwbólowe, przeciwzapalne i bakteriobójcze
R1KV4FkSio8vw
Fotografia prezentuje wilczomlecz kandelabrowy, osadzony na wysokiej łodydze rozgałęziający się sukulent, przypominający wyglądem drzewo.
Wilczomlecz
Wilczomlecz wytwarza biały, trujący sok mleczny
RTSIDQP2EBavL
Fotografia przedstawia kazuarynę. Ta roślina ma cienkie, wałeczkowate liście, rzadko porastające gałązki. Między nimi znajdują się żółte kolbowate kwiatostany i brązowe szyszki z białymi plamkami.
Kazuaryna
Wąskie, zwisające liście kazuaryny przypominają pióra kazuara, stąd nazwa. Uważana za najlepszy materiał opałowy, bo nawet świeża dobrze się pali
RzRQTnWquSeHi
Fotografia przedstawia 2 wielkie baobaby na urwisku nad morzem. Mają butelkowate, pokryte szara korą pnie i krótkie gałęzie. Jedno z drzew ma podwójny pień. Przy prawym pniu stoi człowek z rozłożonymi rękami.
Baobab
Baobaby (Kenia) są potężnymi drzewami wyraźnie zaznaczającymi się w krajobrazie sawanny. Mogą mieć 25 m wysokości i 11 m średnicy pnia
RZXKvmAZJ9Dij
Fotografia przedstawia pojedyncze drzewo akacji. Rośnie na brązowej ziemi, za nim szereg innych drzew. Ma koronę w kształcie odwróconego trójkąta i jasnozielone liście. Z gałęzi akacji zwisają liczne woreczkowate gniazda wikłaczy.
Akacja
Parasolowate akacje to najczęściej spotykane drzewa na sawannie (Tanzania). Wikłacze – drobne ptaki podobne do wróbli – budują na ich gałęziach gniazda w kształcie rękawicy z wejściem od spodu
RVKXYYmvlLvVn
Fotografia przedstawia pojedyncze drzewo eukaliptusa. Ma jasnoszary pień i wzniesione gałęzie. Na ich końcach rosną kępy ciemnozielonych liści. Wokół niskie zarośla z jasnozielonymi liśćmi i niewielkie kępy trawy.
Eukaliptus
Eukaliptus to drzewo pochodzące z Australii i Azji Południowo–Wschodniej
Polecenie 1
Dowiedz się, jakie warunki należy zapewnić roślinom pochodzącym ze strefy sawanny, np. aloesowi, aby rosły w naszych domach.
Ciekawostka
Dzikie proso jest przodkiem uprawianego przez ludzi prosa, które jest jednym z najstarszych zbóż.
iOw2C1IEpe_d5e246
2. Zwierzęta sawanny
Szybko rosnące w porze deszczowej trawy zapewniają ogromne ilości pożywienia dla zwierząt. Dzięki temu na afrykańskich sawannach spotykamy duże ssaki roślinożerne: słonie, nosorożce, żyrafy i bawoły. W wielkich stadach wędrują po sawannie zebry i różne gatunki antylop. Na sawannach Ameryki Południowej nie ma tak wielkich stad i tak wielkich roślinożerców. Wśród ssaków kopytnych uwagę zwraca jeleń pampasowy. W sąsiedztwie rzek żyją tu największe gryzonie świata – kapibary, a ciekawostką są niespotykane na innych kontynentach mrówkojady czy pancerniki. W Australii największymi zwierzętami sawanny są kangury. W ostatnich latach pojawia się tam coraz więcej zdziczałych wielbłądów przywiezionych przez ludzi.
W ślad za roślinożercami podążają liczne drapieżniki. W Afryce wielkimi mięsożercami są m.in. lwy, lamparty oraz nieco lżejsze, ale bardzo szybkie gepardy. Mniejsze od nich są hieny, szakale i likaony, które zespołowo polują lub zadowalają się resztkami po uczcie większych drapieżników. Największymi drapieżnikami sawanny w Ameryce Południowej są jaguar i wilk grzywiasty, a w Australii dziki pies dingo.
Typowe dla sawanny są wielkie nielotne ptaki, jak afrykańskie strusie i ich nieco mniejsze odpowiedniki: nandu w Ameryce Południowej i emu w Australii. Wszędzie pojawiają się wielkie padlinożerne sępy. W Afryce charakterystycznym ptakiem sawanny jest marabut. Na sawannach wszystkich kontynentów żyje wiele gadów (szczególnie węży i jaszczurek) i niezliczone bezkręgowce (termity, mrówki, szarańczaki, pająki).
Sawanny są też miejscami zamieszkania ludzi, którzy zajmują się uprawą roli, chowem kóz, bydła i koni oraz polowaniem. To doskonałe miejsce na wypas ogromnych stad bydła.
RhOhziTzJDoGi
Fotografia przedstawia w zbliżeniu słonia, stojącego bokiem z głową skierowaną w lewo. Ma krótkie, grube kły. Trąbą zagarnia leżącą wśród traw gałąź z liśćmi. Ma małe oczy, a wielkie uszy przylegają do tułowia. Jego skóra jest czerwonobrunatna od pokrywającej go glinki. Za nim niskie zarośla i stoki gór w tle.
Słoń afrykański
Słoń afrykański (Kenia, Park Narodowy Tsavo Zachodnie) to największy ssak lądowy. Występujące w tym regionie słonie są rdzawoczerwone. Okazało się, że swój kolor zawdzięczają czerwonej glince, w której tarzają się dla ochrony przed słońcem i pasożytami
R1crqoIrDdfMW
Fotografia przedstawia dwie żyrafy. Jedna stoi przodem, druga bokiem w lewo. Ich ciało na wysokich nogach wznosi się ponad zaroślami . Na bardzo długiej szyi znajduje się mała głowa z wielkimi oczami, uszami na boki i krótkimi, sterczącymi do góry rożkami. W tle góry.
Żyrafa
Żyrafy (Kenia, Park Narodowy Tsavo Zachodnie) to najwyższe zwierzęta lądowe. Dzięki długiej szyi żyrafa może zjadać liście wysokich drzew, do których nie sięgają inne zwierzęta
RT2c3oKkhnzjQ
Fotografia prezentuje stado biegnących antylop gnu. Ciało antylopy pokryte jest szarą sierścią, na długiej głowie krótkie rogi. Na szyi czarna krótka grzywa, sięgającą łopatek.
Gnu
Antylopy gnu wędrują dużymi stadami w poszukiwaniu pokarmu
RVobCuK4Zkgnb
Fotografia przedstawia nieduże stado bawołów, pasących się na trawiastej, zielonej równinie. Zwierzęta mają masywną sylwetkę. Część ciemnobrązowych zwierząt stoi, kilka leży. Między dorosłymi znajduje się kilka młodych. Bawoły mają duże, poziomo ułożone uszy a samce duże rogi wygięte na boki i ku górze.
Bawół
Bawoły afrykańskie (Kenia, Rezerwat Narodowy Masai Mara) w porze deszczowej tworzą ogromne stada, ale w porze suchej dzielą się na mniejsze grupy. Bawół afrykański jest zwierzęciem niezwykle agresywnym, dorosłego bawołu nawet duże drapieżniki omijają z daleka
RcCXrAu51LIXM
Fotografia przedstawia stado zebr. Zwierzęta mają sylwetkę podobną do konia. Zebry mają pionowe pasy białe i czarne. Grzywa, koniec pyska oraz kopyta są czarne. grzywy, końcem pyska i kopytami. Stoją na czerwonej ziemi, a za nimi rośnie trawa i zarośla. W tle widać góry.
Zebra
Zebry Granta (Kenia, Rezerwat Narodowy Masai Mara). Zebry mają białe pasy na czarnej sierści. Występuje kilka gatunków tych zwierząt różniących się nieco wzorem pasków na ciele
RUjCkg1jwYau3
Fotografia przedstawia stadko hipopotamów w rzece. Część zwierząt leży zanurzona w wodzie, trzymając ponad powierzchnią oczy, nozdrza i uszy. Te bliżej brzegu są wynurzone do połowy. Mają podłużne, klocowate ciała na krótkich nogach. Na brzegu znajduje się wydeptana przez nie ścieżka między gęstymi roślinami i kilkoma drzewami ze zwisającymi gałęziami. Wyżej piaszczysta łacha.
Hipopotamy zamieszkują okolice słodkowodnych jezior i dużych rzek na terenie Afryki. Najliczniejsze grupy tych zwierząt można spotkać wzdłuż rzeki Nil.
Źródło: Andrzej Boczarowski (opublikowano dzięki uprzejmości Parku Nauki i Ewolucji Człowieka w Krasiejowie).
RyUOP0eu6cVg1
Fotografia przedstawia samca lwa z przodu. Stoi na szczycie wzniesienia na mocnych łapach. Ma żółtą sierść i potężną, gęstą grzywę, w której ukryte są uszy. Rozgląda się uważnie. W tle sawanna z kilkoma akacjami i zbocze góry.
Lew
Samiec lwa afrykańskiego. Imponująca grzywa świadczy o jego stanie zdrowia. Lwy to jedyne koty, które żyją w stadach
RQYp7xLSMGEmv
Fotografia przedstawia cętkowaną hienę, która obgryza kości dużej czaszki bawoła. Hiena przypomina psa z długą, kudłatą sierścią. Głowa z prawej, mocne szczęki hieny bokiem zaciśnięte na kościach, pysk lekko otwarty. Czarne grube rogi, wieńczące czaszkę leżą na ziemi.
Hiena
Hiena zjada szczątki upolowanego przez większe drapieżniki (np. lwy) bawołu. Ma szczęki mocniejsze niż krokodyl – rozgryzienie twardych kości nie sprawia jej żadnego kłopotu. Padlinożercy pełnią ważną funkcję „czyścicieli” środowiska
R1bJx8xbss6nJ
Rysunek przedstawia likaona. Zwierzę sylwetką przypomina psa. Plamiste, czarno-brązowo-szare zwierzę stoi bokiem, głowa skręcona w prawo. Ma duże, sterczące uszy, opuszczony długi i cienki ogon. Pysk czarny, lekko otwarty.
Likaon
Likaon zwany dzikim psem afrykańskim (Tanzania). Ma miejscami rzadszą sierść i duże uszy; dzięki temu podczas pogoni za ofiarą ciało szybko traci ciepło i nie przegrzewa się. Poluje stadnie i jest bardzo wytrwały
R1HdlZCjOpTqp
Fotografia przedstawia strusia afrykańskiego na tle zarośli sawanny. Duży ptak idzie w lewo na długich, nieopierzonych nogach. Tułów ze skrzydłami i początek szyi okryte czarnymi piórami. Jedynie przy kuprze i pod skrzydłami pióra są różowe. Długa szara szyja i mała głowa okryte puchem, dziób krótki.
Struś
Struś afrykański – największy i najcięższy współczesny ptak. Nie lata, lecz potrafi biec z prędkością samochodu (do 96 km/h). W czasie biegu stawia kroki o długości 3,5 metra
RP5c7N76ytdZn
Fotografia przedstawia sępa siedzącego na trawie. Sęp ma dużą głowę zwróconą w prawo, z mocnym, czarnym dziobem. Głowa i szyja są pozbawione piór. Ptak siedzi na ziemi. Pióra są ciemnobrązowe w białymi końcówkami.
Sęp
Sęp plamisty to duży padlinożerca szybko usuwający resztki z polowania drapieżników
RDJzLer8sWn57
Fotografia przedstawia stado marabutów na brzegu sadzawki. Ptaki przypominają sylwetką bociany. Mają czarne skrzydła, białe szyje, czerwone dzioby i nogi. Głowy i szyje są pozbawione piór. Trzy ptaki stoją w wodzie, reszta na brzegu. Sylwetka ptaków jest zgarbiona, gdyż podwijają one szyje.
Marabuty
Marabuty (Kenia, Rezerwat Narodowy Masai Mara) to ptaki blisko spokrewnione z bocianami. Dzięki nagiej głowie i szyi mogą zjadać padlinę bez ryzyka zabrudzenia piór. Ich żołądki są w stanie strawić nawet kości i sierść
R1ZHBoUpkLbk6
Fotografia przedstawia stado kapibar. Zwierzęta są całe pokryte długą, brązową sierścią, na łapach ciemniejszą. Mają krótkie pyski i małe uszy.
Kapibara
Kapibara wielka (Brazylia) to największy na świecie gryzoń – waży nawet do 65 kg. Zwierzę ziemnowodne, roślinożerne, dobrze pływa. W czasie suszy migruje do większych rzek.
R1Yx5iOhtZPpW
Fotografia przedstawia pancernika. Ciało pokrywają czworokątne tarczki ułożone blisko siebie. Mają kolor szarobrązowy. Tarczki okrywają całe ciało z wyjątkiem brzucha. Oczy są małe, uszy duże i sterczące. Łapy krótkie, również pokryte tarczkami.
Pancernik
Pancerniki zamieszkują Amerykę Południową i ciepłe stany USA. Ich ciało pokrywa pancerz z łusek kostnych. Niektóre gatunki w momencie zagrożenia zwijają się w kulkę
RNdhRNJEeUR3c
Fotografia przedstawia kangura siedzącego na ziemi. Zwierzę pokryte jest jasnobrązową sierścią, jedynie na brzuchu i spodzie ogona jest biała. Ogon i tylne nogi są długie, przednie kończyny krótkie. Na głowie widoczne duże uszy.
Kangur
Kangur rudy mierzy nawet 120 cm wysokości i waży do 90 kg. Młode tych ssaków po wczesnym porodzie kończą rozwój w fałdzie brzusznym matki, przyczepione do sutka. Opuszczają torbę matki, kiedy staną się zdolne do odżywiania innym pokarmem. Kangury te poruszają się skokami o przeciętnej długości 2 m, ale w razie potrzeby potrafią skoczyć nawet 8 m
R13XryEpVn1T3
Fotografia przedstawia kopiec termitów o nieregularnym kształcie. Wznosi się wysoko ponad rudą ziemię. Ma kolor pomarańczowy, a liczne duże otwory w nim są ciemniejsze. W tle zielone krzewy, z przodu sucha trawa. Bilsko kopca nic nie rośnie.
Termitiera
Termitiery są potężnymi budowlami stworzonymi przez miliony owadów – termitów. Żyją one w zorganizowanych społecznościach: część osobników pełni funkcję robotników, inne bronią gniazda przed wrogami. W głębi termitiery znajduje się królowa, która składa jaja, a więc zapewnia trwanie społeczności tych owadów
Ciekawostka
Nie tylko duże ssaki kopytne żyją w stadach. Na afrykańskiej sawannie można spotkać także pokaźne stada małp – pawianów płaszczowych. Ich grupy są doskonale zorganizowane: przewodzą im stare, doświadczone samce (zwykle trzy). W środku stada znajdują się samice z młodymi, a dookoła nich czuwają silne samce pełniące funkcję strażników.
R14CKsIvCluxl
Rysunek przedstawia portret pawiana płaszczowego. Małpa ma wydłużony, czerwony pysk z wyraźnymi, czarnymi nozdrzami i zarostem po bokach. Od czoła pawian ma gęstą, szarobrązową grzywę, przykrywającą uszy. Oczy okrągłe, ciemnobrązowe.
Pawian płaszczowy
Źródło: Andrzej Boczarowski (opublikowano dzięki uprzejmości Parku Nauki i Ewolucji Człowieka w Krasiejowie), licencja: CC BY NC 4.0.
iOw2C1IEpe_d5e303
Podsumowanie
Na sawannie rosną głównie trawy i nieliczne krzewy oraz drzewa.
Rośliny sawanny gromadzą wodę albo zmniejszają jej utratę.
Brak wody w porze suchej uniemożliwia zwiększenie liczby krzewów i drzew na sawannie.
Dzięki bujnemu wzrostowi trawy w porze deszczowej sawanna zapewnia pokarm dla największych roślinożerców.
Duża liczba dużych roślinożerców zapewnia pokarm dla wielkich i licznych drapieżników oraz padlinożerców.
Praca domowa
Polecenie 2.1
Przygotuj mapkę, na której zaznaczysz trasę przelotu bocianów białych z Polski do Afryki. Wyszukaj informacje w różnych, dostępnych źródłach.
Polecenie 2.2
Odpowiedz na pytanie, z jakiego powodu bociany odlatują właśnie na sawannę. Poszukaj informacji, czym żywią się te ptaki.
