Wróć do informacji o e-podręczniku Wydrukuj Pobierz materiał do PDF Pobierz materiał do EPUB Pobierz materiał do MOBI Zaloguj się, aby dodać do ulubionych Zaloguj się, aby skopiować i edytować materiał Ten materiał nie może być udostępniony

Zapewne zdarzyło ci się podróżować nie tylko w celach turystycznych i odwiedzić różne miejsca w Polsce. Wszędzie tam byli ludzie – mieszkańcy danego obszaru. W jednych miejscach było ich więcej, a w innych mniej. Czy potrafisz to wyjaśnić? Czy wiesz, jakie są przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności w Polsce?

RtfFQ3RBKTFSc1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Już wiesz
  • jak odczytać z danych statystycznych wielkość obszaru Polski i liczbę ludności;

  • jak obliczyć gęstość zaludnienia;

  • co oznacza termin gęstość zaludnienia.

Nauczysz się
  • wymieniać przyczyny zróżnicowanego rozmieszczenia ludności;

  • odczytywać informacje statystyczne z tabel i diagramów zamieszczonych w rocznikach statystycznych;

  • wskazywać na mapie tematycznej obszary o dużej i małej gęstości zaludnienia;

  • opisywać na podstawie map gęstości zaludnienia zróżnicowanie rozmieszczenia ludności w Polsce i w zamieszkiwanym przez siebie regionie;

  • objaśniać różnice w rozmieszczeniu ludności czynnikami przyrodniczymi, historycznymi, ekonomicznymi.

itHf7xjC1C_d5e170

1. Przyczyny nierównomiernego rozmieszczenia ludności

Rozmieszczenie ludności zależy od wielu różnych czynników. W dawnych czasach o osadnictwie na danym terenie decydowały głównie sprzyjające warunki naturalne – łagodny klimat, wystarczająca ilość wody, dobre gleby, korzystne ukształtowanie terenu. Podstawowym problemem człowieka było wtedy wyżywienie, toteż najpierw szukał on miejsc, gdzie mógł zbierać owoce, orzechy, jaja albo polować na zwierzęta, a potem terenów przede wszystkim dogodnych dla rozwoju rolnictwa.
Od XIX wieku na ziemiach polskich znaczenia zaczęły nabierać warunki ekonomiczne, co było związane z rozwojem przemysłu, miast, szlaków komunikacyjnych. Ludzie masowo emigrowali na tereny, gdzie pojawiały się szanse lepszego życia, np. do miast.

W Polsce największy wpływ na rozmieszczenie ludności miały wtedy dwa czynniki:

  • rozwój przemysłu na bazie wydobycia surowców mineralnych,

  • wędrówki ludności (migracje) związane z przesunięciami granic.

Dziś na rozmieszczenie ludności wpływają głównie czynniki ekonomiczne, a zwłaszcza możliwości znalezienia pracy. Ludzie, przeważnie młodzi, nadal przyjeżdżają do dużych miast w poszukiwaniu zatrudnienia. Ale obecni mieszkańcy miast – posiadający już stałą, dobrą pracę – coraz częściej przenoszą się na tereny podmiejskie. Jedne miasta posiadają wielki potencjał rozwojowy i przyciągają nowych mieszkańców (np. stołeczna Warszawa), a w innych mieszkańców ubywa ze względu na utratę znaczenia gospodarczego (np. Łódź z powodu upadku przemysłu włókienniczego i odzieżowego).
Spory wpływ na zaludnienie danego obszaru mają też czynniki demograficznedemografiademograficzne charakterystyczne dla tamtejszego społeczeństwa. Najważniejsze z nich to liczba urodzeń i zgonów (przyrost naturalny), struktura wieku, przeciętna długość życia.

R1ZvgIshRmhmP1
Czynniki wpływające na rozmieszczenie ludzi można podzielić na dwie grupy
Polecenie 1

Wyjaśnij, w jaki sposób wyżej wymienione czynniki mogą wpływać na zwiększenie bądź zmniejszenie zaludnienia na danym obszarze.

itHf7xjC1C_d5e230

2. Rozmieszczenie ludności w Polsce

Rozmieszczenie ludności na danym obszarze najczęściej obrazowane jest poprzez średnią gęstość zaludnieniagęstość zaludnieniagęstość zaludnienia określoną dla mniejszych jednostek terytorialnych. W przypadku Polski są to województwa, powiaty lub gminy.
Gęstość zaludnienia to średnia liczba osób, jaka mieszka na danej powierzchni. Najczęściej wyraża się ona liczbą mieszkańców na 1 kmIndeks górny 2. Oblicza się ją, dzieląc ogólną liczbę mieszkańców obszaru przez jego powierzchnię. Tak otrzymaną wartość gęstości zaludnienia należy zaokrąglić do liczby całkowitej.

Przykład 1

liczba ludności Polski w 2013 roku – 38 mln 533 tys.
powierzchnia Polski – 312 679 kmIndeks górny 2
średnia gęstość zaludnienia = 38 533 000 / 312 679 = 123,236 ≈ 123 osoby na 1 kmIndeks górny 2

Rozmieszczenie ludności w Polsce wykazuje duże zróżnicowanie przestrzenne, które jest efektem:

  • zróżnicowania warunków przyrodniczych środowiska geograficznego – gleb, ukształtowania powierzchni, lasów, wód, surowców mineralnych;

  • zmiennej sytuacji polityczno‑gospodarczej państwa polskiego – zabory, wojny, rozwój/kryzys gospodarczy, klęski żywiołowe;

  • ustalenia granic Polski w 1918 roku, a także późniejszych ich przesunięć i związanych z tym wielkich akcji migracyjnych;

  • forsownej polityki industrializacji w okresie gospodarki centralnie planowanej (1945–1989).

Największe zagęszczenie ludności występuje na południu Polski, a najmniejsze w części północno‑wschodniej i północno‑zachodniej. Na mapie poniżej wyróżnia się obszar przypominający kształt trójkąta o podstawie leżącej wzdłuż południowej granicy i wierzchołku w okolicach Trójmiasta. Taki układ związany jest z rozwojem gospodarczym, który skoncentrował się w Polsce Południowej i Polsce Centralnej. Szczególnie zwraca tu na siebie uwagę region katowicko‑krakowski, a ponadto większe miasta i zespoły miejskie – Warszawa, Łódź, Trójmiasto, Wrocław, Poznań.

Obszary słabo zaludnione to przede wszystkim duże kompleksy leśne na Pojezierzu Pomorskim i Mazurskim, Ziemi Lubuskiej, w Beskidach Wschodnich. Tam też mało jest miast – przeważa ludność wiejska – co wpływa na niską średnią gęstość zaludnienia.

RtfFQ3RBKTFSc1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 2

Korzystając z mapy powyżej, wskaż obszary o największej i najmniejszej gęstości zaludnienia w Polsce. Wyjaśnij przyczyny takiego stanu rzeczy.

Polecenie 3

Odszukaj na mapie okolice swojego miejsca zamieszkania i odczytaj przybliżoną wartość gęstości zaludnienia. Odnieś ją do średniej krajowej (123 osoby/kmIndeks górny 2) i wskaż przyczyny ewentualnej rozbieżności.

Największe wartości gęstości zaludnienia występują w Polsce Południowej. W wielu tamtejszych regionach znacznie przewyższają one wartość średnią dla Polski, np. w województwie śląskim są to 372 osoby/kmIndeks górny 2, czyli ponad 3‑krotnie więcej niż średnia krajowa. Na stosunkowo małym obszarze Górnego Śląska znajduje się bardzo dużo miast, w obrębie których gęstość zaludnienia osiąga kilka tysięcy osób na 1 kmIndeks górny 2.

Wartości najniższe – zaledwie kilka, kilkanaście osób na 1 kmIndeks górny 2 – notowane są w gminach wiejskich na północy Polski, a także na Ziemi Lubuskiej, w Bieszczadach i na Lubelszczyźnie.

Ciekawostka

Gęstość zaludnienia w Warszawie wynosi ponad 3300 osób/kmIndeks górny 2. Ale stolica nie jest najgęściej zaludnionym miastem w Polsce. W pobliskim Legionowie i Wołominie, a także w Świętochłowicach na Górnym Śląsku gęstość zaludnienia przekracza 3900 osób/kmIndeks górny 2. Natomiast najmniejsza gęstość zaludnienia w Polsce występuje w bieszczadzkiej gminie Lutowiska i wynosi zaledwie 5 osób/kmIndeks górny 2.

Polecenie 4

Zastanów się, jakie mogą być konsekwencje:

  • dużej gęstości zaludnienia w miastach,

  • małej gęstości zaludnienia na terenach wiejskich.

Pod koniec XX wieku zaobserwowano w Polsce nasilanie się zjawiska depopulacjidepopulacjadepopulacji, czyli wyludniania. Najbardziej widoczne było ono na wiejskich obszarach wschodniej Polski, skąd coraz więcej młodej ludności migrowało do miast, a zwłaszcza do Warszawy. Zjawisko wyludniania całego obszaru Polski nasiliło się szczególnie po przystąpieniu Polski do Unii Europejskiej i otworzeniu rynków pracy dla Polaków na przykład w Wielkiej Brytanii, Irlandii czy Niemczech. Z tego powodu nasz kraj zmniejszył nieco liczbę mieszkańców, a największy odpływ ludności zanotowano w województwie opolskim – od dawna mieszka tam wiele rodzin posiadających niemieckie korzenie i teraz duża ich część, zwłaszcza ludzie młodzi, zdecydowała się na emigrację.

Od wielu lat w Polsce utrzymują się niezbyt korzystne wartości wskaźników demograficznych. Mamy coraz mniej ludzi młodych, co skutkuje małą liczbą urodzeń. Zgonów jest dużo, gdyż przybywa ludności starszej, która choć średnio żyje coraz dłużej, to nie przyczynia się do wzrostu liczby nowych mieszkańców. To zjawisko nazywane jest starzeniem się społeczeństwa.

Polecenie 5

Przypomnij sobie, jaki wpływ na zmiany w rozmieszczeniu ludności w ostatnim czasie miały znane ci osoby – rodzina bliższa i dalsza, znajomi itp. Zwróć uwagę na przyczyny tych zmian.

Od końca II wojny światowej liczba ludności Polski wzrosła o 15 milionów. W 1946 roku nasz kraj liczył 23,5 mln mieszkańców, a dziś jest nas 38,5 mln. Przez ten czas ogólne rozmieszczenie ludności w zasadzie się nie zmieniło. Wciąż najsilniej zaludnione pozostają województwa południowe (śląskie i małopolskie), a najsłabiej – województwa północne. Warto zwrócić uwagę na obszary tzw. Ziem Odzyskanych, które tuż po wojnie były zdecydowanie najsłabiej zaludnione. Tamtejsza ówczesna ludność niemiecka musiała uciekać, a Polacy, którzy napłynęli, tzw. repatrianci, dopiero zaczynali się tam osiedlać, nie zawsze mając pełne przekonanie, że jest to rozwiązanie racjonalne. W tamtym czasie tereny te często były traktowane jako tylko „chwilowo polskie” i przesiedleńcy nie byli pewni, jak długo będą mogli na nich pozostać.

R9ZVGrrvGfWcO1
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, licencja: CC BY 3.0.
Polecenie 6

Odczytaj z powyższych map, jak zmieniła się gęstość zaludnienia w twoim województwie. Podaj przyczyny tych zmian. Uwzględnij zmiany granic administracyjnych.

Warto wiedzieć

W Polsce mniej więcej co 10 lat Główny Urząd Statystyczny przeprowadza Narodowy Spis Powszechny. Zbierane są wówczas różnorodne dane (m.in. dotyczące ludności) ze wszystkich gospodarstw domowych. Wyniki spisu są publikowane na stronach internetowych GUS (www.stat.gov.pl) lub w postaci wydawnictw drukowanych. Ostatni Narodowy Spis Powszechny przeprowadzono w Polsce w 2011 roku, a pierwszy spis ludności miał miejsce w 1789 roku.

itHf7xjC1C_d5e419

Podsumowanie

  • Rozmieszczenie ludności w Polsce jest nierównomierne, co wynika z:

    • warunków środowiska przyrodniczego;

    • rozwoju rolnictwa, rzemiosła, usług, a w największym stopniu przemysłu;

    • zaborów i przesunięć granic politycznych i administracyjnych (np. migracja na Ziemie Odzyskane);

    • migracji na obszary dające szanse lepszego życia (np. ze wsi do miast);

    • czynników demograficznych – urodzenia, zgony, starzenie się społeczeństwa.

  • Najgęściej zaludniona jest Polska Południowa i Centralna ze względu na najlepszy rozwój gospodarczy tego obszaru.

  • Najrzadziej zaludniona jest Polska Północno‑Zachodnia i Północno‑Wschodnia ze względu na znaczne zalesienie i małą liczbę miast.

  • Współcześnie niektóre obszary Polski objęte są zjawiskiem depopulacji polegającym na odpływie ludności ze wsi do miast, z obszarów miejskich do stref podmiejskich, a także poza granice kraju.

Praca domowa
Polecenie 7.1

Znając gęstość zaludnienia oraz powierzchnię, na jakiej ona występuje, można obliczyć liczbę mieszkańców danego obszaru. Korzystając z danych w tabeli poniżej, oblicz liczbę mieszkańców w każdym z województw. Możesz to zrobić ręcznie za pomocą kalkulatora lub automatycznie, kopiując tabelę do programu liczącego, np. MS Excel czy OpenOffice Calc.
Swoje obliczenia sprawdź, sumując liczby mieszkańców ze wszystkich województw – powinien wyjść wynik odpowiadający liczbie ludności Polski.
Ułóż województwa w kolejności:

  • od najbardziej zaludnionego do najmniej zaludnionego,

  • od najgęściej zaludnionego do najrzadziej zaludnionego.

Porównaj województwa ułożone według obu tych kolejności i odpowiedz na pytania:

  • Czy województwo najbardziej zaludnione jest też województwem najgęściej zaludnionym?

  • Czy województwo najmniej zaludnione jest też województwem najrzadziej zaludnionym?

Odpowiedzi uzasadnij.

Gęstość zaludnienia w województwach (2013 r.)

Województwa

Liczba ludności
w mln

Powierzchnia
w kmIndeks górny 2

Gęstość zaludnienia
w osobach na 1 kmIndeks górny 2

P O L S K A

38,5

312 679

123

Dolnośląskie

2,9

19 947

146

Kujawsko‑pomorskie

....................

17 972

117

Lubelskie

....................

25 122

86

Lubuskie

....................

13 988

73

Łódzkie

....................

18 219

139

Małopolskie

....................

15 183

221

Mazowieckie

....................

35 558

149

Opolskie

....................

9 412

107

Podkarpackie

....................

17 846

119

Podlaskie

....................

20 187

59

Pomorskie

....................

18 310

125

Śląskie

....................

12 333

374

Świętokrzyskie

....................

11 711

109

Warmińsko‑mazurskie

....................

24 173

60

Wielkopolskie

....................

29 826

116

Zachodniopomorskie

....................

22 892

75

Polecenie 7.2

Znajdź w tabeli (pobierz załącznik) dane dotyczące gęstości zaludnienia w powiatach twojego województwa.
Następnie wydrukuj jedną z map, dobierz odpowiednie kredki (np. od barw jasnożółtych, poprzez pomarańczowe, czerwone, aż do brązowych) i ją pokoloruj.
Po wykonaniu mapy przyjrzyj się jej i opisz w zeszycie ogólne rozmieszczenie ludności w swoim województwie.

R4RyNQv9sF7eC1
załącznik
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
RCpT9RdpRPCZ41
Mapy konturowe województw
Źródło: Wydawnictwo Edukacyjne Wiking, Michał Szymczak, licencja: CC BY 3.0.

Dowiedz się więcej

Ludność

itHf7xjC1C_d5e571

Słowniczek

demografia
demografia

nauka o ludności

depopulacja
depopulacja

wyludnianie

gęstość zaludnienia
gęstość zaludnienia

średnia liczba mieszkańców przypadająca na określoną jednostkę powierzchni, najczęściej wyrażana jako liczba osób na 1 kmIndeks górny 2; gęstość zaludnienia zazwyczaj oblicza się dla jednostek podziału terytorialnego, np. państw, województw, powiatów, miast, gmin itp.

itHf7xjC1C_d5e647

Zadania

Ćwiczenie 1
R17wKFPiM7jgx1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 2
RBCbeKU2RD3ZS1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 3
RB93QrKBLUZdB1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 4
R13thZYy3uTMR1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 5
R1QWUCoM5L9sj1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.
Ćwiczenie 6
R3D0IarCsqtMb1
zadanie interaktywne
Źródło: Robert Wers, licencja: CC BY 3.0.