O autorze

Aleksander Wat (1900‑1967) – poeta, prozaik, eseista, tłumacz. Czesław Miłosz, przyjaciel artysty, trafnie ujął główny rys jego twórczości: poezja Wata jest bezwstydnie autobiograficzna, jest stenogramem cierpienia.

RpXF4h6d1Ti2f1
Aleksander Wat
Źródło: Wikimedia Commons, domena publiczna.

Wat pochodził z utalentowanej rodziny żydowskiej, w której było wielu artystów, odebrał staranne wykształcenie (studiował m.in. filozofię). Jako poeta zadebiutował w latach 20. XX w., współtworząc ruch futurystyczny w Polsce; w 1919 r. opublikował tom wierszy Ja z jednej strony i Ja z drugiej strony mego mopsożelaznego piecyka, który został uznany za manifestację tego kierunku. Dziś jednak wielu krytyków zauważa w nim silniejsze wpływy nadrealizmu, uważając tym samym Wata za prekursora surrealizmu w Polsce. W 1923 r. poeta poznał Paulinę (Olę Lew), która została jego żoną. W 1925 r. zamilkł na prawie trzydzieści lat jako poeta; w późniejszym czasie tłumaczył, że powodem tego było zaczadzenie komunizmem, przeświadczenie, że w nowym wspaniałym świecie poezja nie będzie potrzebna. W 1926 r. opublikował zbiór nowel Bezrobotny Lucyfer. Pochłonęła go w tym czasie działalność publicystyczna i społeczna, zgłosił swój akces do komunizmu, nie wstępując jednak do partii. Redagował „Miesięcznik Literacki”, będący trybuną komunistów. Pismo zostało jednak zamknięte, a Wat z grupą współpracowników trafił na kilka miesięcy do więzienia. Po wybuchu wojny, uciekając przed gestapo do Lwowa, został aresztowany przez NKWD, ponad dwa lata spędził w sowieckich więzieniach (było ich łącznie 11). We wszystkich tych więzieniach Wat przebywał na nieustannym śledztwie. Do właściwego procesu i wyroku ostatecznie nie doszło (A. Micińska).
Po wyjściu na wolność, w stanie zupełnego wyczerpania fizycznego znalazł się w Ałma Acie, gdzie niebawem dołączyli do niego żona i syn, przebywający w Kazachstanie. Skrajnie trudne warunki życia, głód, a także kilka miesięcy w więzieniu (za odmowę przyjęcia sowieckich paszportów) okazały się traumatycznym przeżyciem. Dzięki pomocy przyjaciół, w kwietniu 1946 r. Watowie wrócili do Polski. Pisarz z entuzjazmem włączył się w życie kulturalne, jednak socrealizm budził w nim sprzeciw. Jego bunt, a także gwałtowne potępienie, z jakim spotkała się ta postawa
ze strony prominentnych pisarzy, zakończyły się tragicznie. W 1953 r. zapadł
na nieuleczalną chorobę, która była wynikiem udaru i spowodowała uszkodzenie mózgu. Zespół Wallenberga, bo tak została zdiagnozowana, objawiał się ostrymi bólami i innymi dolegliwościami psychosomatycznymi, wyłączając go nie tylko z pracy, ale z normalnego życia. W latach 50. Watowie wyjeżdżali kilkakrotnie
do Francji dla podratowania zdrowia, ostatecznie wybrali emigrację. W 1967 r. pisarz popełnił samobójstwo.

W dojrzałej twórczości powrócił do poezji, wydał zbiory Wiersze (1957), Wiersze śródziemnomorskie (1962), Ciemne świecidło (1968). Poezje Wata są czymś jedynym i niepowtarzalnym. Pełne skupionej siły i głębokiej swoistej, do niczego innego w naszej literaturze niepodobne, zastanawiające upartym dialogiem z cierpieniem
i ze śmiercią – mimo wszystko nie ponure, nie melancholijne, ale oddychające szerokim oddechem przezwyciężenia strachu i miłością życia – są nieoczekiwanym kwiatem wykwitłym na gałęzi naszego piśmiennictwa
(J. Iwaszkiewicz). Opublikował także eseje poświęcone Rosji Świat na haku i pod kluczem (1985) oraz książki autobiograficzne Dziennik bez samogłosek (zbiór pisanych od lat 50. refleksji o własnym życiu i lekturach) oraz Mój wiek (wyd. 1977) – niezwykłą książkę powstałą z nagranych, a następnie spisanych rozmów, które przeprowadził z nim Czesław Miłosz.

Konteksty potrzebne do zrozumienia utworu

Meduza – najgroźniejsza z trzech Gorgon, budząca swym wyglądem i złą mocą przerażenie. Była przedstawiana z twarzą kobiecą, wężami zamiast włosów, skrzydłami i szponami. Jej spojrzenie zamieniało człowieka w kamień. Została zabita przez Perseusza, a jej głowę Atena umieściła na swojej tarczy.

Feniks – bajeczny ptak egipski, który miał się ukazywać co 500 lat. Według najbardziej znanej wersji ginął w płomieniach, z których następnie ulatywał odrodzony; w kulturze symbol odradzania się, zmartwychwstania.

Partenogeneza – dzieworództwo, rozmnażanie bezpłciowe polegające na rozwoju osobników potomnych jedynie z niezapłodnionej komórki jajowej, bez udziału plemnika.

Praca z utworem poetyckim

Polecenie 1

Etap pierwszy: zapoznanie się z wierszem

  1. Kilkakrotnie zapoznaj się z tekstem (w przypadku utworów poetyckich zaleca się czytanie na głos, bowiem tylko przy takiej lekturze możliwe jest poznanie strony brzmieniowej wiersza – rytmu, rymu).

  2. „Poddaj się” wierszowi, wychwyć się w jego brzmienie, odkryj jego niepowtarzalność, tylko w ten sposób doznasz wrażenia estetycznego; pamiętaj, aby wykonanie ćwiczeń interpretacyjnych nie odebrało ci przyjemności czytania.

  3. Zapisz imię i nazwisko autora, tytuł, czas powstania tekstu, epokę, prąd lub szkołę, jaką ten wiersz reprezentuje.

  1. Kilkakrotnie zapoznaj się z tekstem (w przypadku utworów poetyckich zaleca się wersję dźwiękową, bowiem przy takiej lekturze możliwe jest poznanie strony brzmieniowej wiersza – rytmu, rymu).

  2. „Poddaj się” wierszowi, wychwyć się w jego brzmienie, odkryj jego niepowtarzalność, tylko w ten sposób doznasz wrażenia estetycznego; pamiętaj, aby wykonanie ćwiczeń interpretacyjnych nie odebrało ci przyjemności zapoznawania się.

  3. Zapisz imię i nazwisko autora, tytuł, czas powstania tekstu, epokę, prąd lub szkołę, jaką ten wiersz reprezentuje.

R1YuTsUfPh3XF
(Uzupełnij).
RKw3Fea1ufutz
Grafika na podstawie: Aleksander Wat, Przed weimarskim portretem Dürera (w dwóch wariacjach), [w:] Aleksander Wat, Poezje, Warszawa 2003.
Polecenie 2

Etap drugi: zrozumienie treści

  1. Zanotuj i odpowiedz na pytania: jak rozumiem ten tekst? Jak oddziałuje
    on na mnie?

  2. Zapisz swoje pierwsze rozumienie tekstu, wstępną hipotezę interpretacyjną.

  3. Zaznacz ważne, kluczowe fragmenty, słowa.

  4. Opisz, co jest tematem wiersza.

R1A8vizFwY0O6
(Uzupełnij).
Polecenie 3

Etapy trzeci i czwarty: analiza i interpretacja

  1. Zbadaj stronę formalną tekstu (środki poetyckie).

  2. Zaznacz wszelkie osobliwości, nazwij je i skomentuj.

RsmWv15FXRzHC
(Uzupełnij).
Ćwiczenie 1

Określ temat obu części wiersza. Odpowiedz na pytania: Do kogo zwraca się podmiot mówiący? W jakim celu?

RHBg3zJlmil8Q
(Uzupełnij).
R9jTXfC0yaJch1
Aleksander Wat. Przed weimarskim autoportretem Dürera (w dwóch wariacjach) 1 Twoje ciało zielenieje z przerażenia, gdy budzisz się w nocy. By grozie stawić czoło godnie, nagi stajesz przed lustrem ze świecą w ręku. Każde włókno ciała z grozy omdlewa ze strachu truchleje. Jak strasznie jest spotkać w nocy własny obraz, gdy to budzi się w nocy: „Przyjdź” woła „Przyjdź kotku”. A potem bez ceregieli: „Wróć!” Jak kapral do rekruta, co łudzi się zejść z pola walki, Daremnie. Piece ju rozpalone. Dymy idą ku niebu. „Wróć” rozkazuje kapral. A ty wiesz, że donikąd. Do nicości. Która jest skłębieniem przerażeń podnoszącym włosy na głowie praarchaicznej Meduzie. 2 „Skąd?” – „Od śmierci.” – „Dokąd?” – „Do śmierci.” „A ty?” – „Z życia. Do życia.” „Kto ty jesteś?” – „Ja jestem Ty. Jak w lustrze: ty jesteś moim odbiciem. Albo odwrotnie.” – „Jak ustalić, kto czyim jest odbiciem?” – „Nie ustalisz. Lustra nie ma.” Lustra nie ma. A przecie widzę swoje ciało przerażone oblewane wolno spływającymi dreszczami lęku w liturgicznej zieleni świecy. Lustra nie ma. Jest tylko oczarowanie. Jest tylko echo, które nie wie czyim jest echem? Czy czyimś jest echem? Zawsze słyszało tylko głos swój własny, zawsze z siebie się tylko odradza, Feniks przedziwny, wieczna zjawisk partenogeneza. Dokąd? Do śmierci. Dokąd? Do życia. Jest tylko ja, lecz i ono nie wie, czyim jest ja? Czy czyimś jest ja? A nadzieja? Ona, owszem, odzywa się jak ptaszę w nocy, gdy wszystkie głosy zmilkły, gdy wszystko śpi, gdy wszystko umarło i wszystkie nadzieje wygasły. (Paryż, lipiec 1956)
Warstwa formalna. Fragment tekstu: Przed weimarskim autoportretem Dürera (w dwóch wariacjach). Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Tytuł wiersza.
— Odnosi się do dzieła Dürera.
— Przywołuje/kreuje sytuację oglądania dzieła.
— Jego druga część mówi o konstrukcji wiersza i wskazuje, że wiersz nie będzie ekfrazą, ale wariacją.
Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Zielenieje. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Zieleń. Kolor, który dwukrotnie pojawia się w wierszu, dominuje.
Warstwa formalna. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Interpunkcja. Przecinki, kropki, wykrzykniki, znaki zapytania, pauzy wewnątrz wersów mają decydujące znaczenie dla intonacji tekstu oraz podkreślają dramatyzm wiersza.
Warstwa formalna. Fragment tekstu: Twoje ciało zielenieje z przerażenia. Grozie stawić czoło. Godnie. Każde włókno ciała. Z grozy omdlewa. Do nicości. Która jest skłębieniem przerażeń podnoszącym włosy na głowie praarchaicznej Meduzie. Ze strachu truchleje. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Metafory.
— Zajmują dużą część wiersza.
— Określają „cielesne przeżycia” podmiotu lirycznego, a także nicość i echo, służą więc do wyrażenia tego, co jest trudno wyrażalne.
— Część z nich („By grozie stawić czoło godnie” i „Każde włókno ciała/ zgrozy omdlewa/ ze strachu truchleje”) wykorzystuje personifikację.
— Nadają wierszowi wysoką rangę artystyczną.
Warstwa formalna. Fragment tekstu: Bez ceregieli. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Wyrażenie zaczerpnięte z języka potocznego.
Warstwa formalna. Fragment tekstu: Jak kapral do rekruta, co łudził się zejść z pola walki. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Porównania.
— Oddziałują na wyobraźnię czytelnika.
— Są plastyczne i nadają wierszowi wartość artystyczną.
Warstwa treściowa. Fragment tekstu: „Przyjdź” woła „Przyjdź kotku”. „Wróć!”. „Wróć”. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 7. Sposób zapisu imitujący rozmowę. Cudzysłowy i pauzy podkreślają sytuację rozmowy/dialogu.
Warstwa formalna. Fragment tekstu: „Dokąd?”. Dokąd? Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 8. Powtórzenia.
— Użyte są w dużej liczbie.
— Są w wierszu najważniejszym środkiem poetyckim – nadają odpowiedni rytm, podkreślają dialog, budują dramatyzm.
Warstwa formalna. Fragment tekstu: W liturgicznej zieleni świecy. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 9. Wyrażenia/frazy odnoszące się do sfery sacrum. Liturgii i Litanii loretańskiej do Matki Bożej: „Feniks przedziwny” kojarzy się ze słowami „Matko przedziwna”.
Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ciało przerażone. Dreszczami lęku. Feniks przedziwny, wieczna zjawisk partenogeneza. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 10. Epitety.
— Jest ich stosunkowo niewiele.
— Część z nich spełnia rolę artystyczną – współtworzą metafory.
— W kilku został zmieniony szyk epitetu: na pierwszym miejscu znalazł się rzeczownik, a dopiero po nim wyraz określający.
Warstwa treściowa. Fragment tekstu: A nadzieja? Odzywa się. Gdy wszystkie nadzieje wygasły. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 11. Paradoks (antyteza). „Nadzieja (…) odzywa się (…) gdy (…) wszystkie nadzieje wygasły”.
Źródło: Englishsquare.pl Sp. z o.o., licencja: CC BY-SA 3.0.
1
Polecenie 4

Po zapoznaniu się z ilustracją interaktywną, wypisz z utworu środki poetyckie i określ ich funkcję.

R1IjGX3OVCkev
(Uzupełnij).
Polecenie 5

Po przedstawieniu interpretacji nadszedł na czas na własne wnioski i oceny. Odpowiedz na pytania: Jakie znaczenie ma dla ciebie ten wiersz? Czy tekst ten zainteresował cię? Skłonił do refleksji? Powyższe pytania potraktuj jedynie jako podpowiedzi i samodzielnie zdecyduj, jak podsumujesz swoje rozważania o wierszu Aleksandra Wata.

RVzQrhHy6WEjw
(Uzupełnij).