Akt pierwszy. Scena przedstawia warsztat szewski (może być dowolnie fantastycznie urządzony) na niewielkiej przestrzeni półkolistej. Na lewo trójkąt zapełniony kotarą wiśniowego koloru. W środku trójkąt ściany szarej z okrągławym okienkiem. Na prawo pień wyschłego pokręconego drzewa — między nim a ścianą trójkąt nieba. Dalej na prawo daleki krajobraz z miasteczkami na płaszczyźnie. Warsztat umieszczony jest wysoko ponad doliną w głębi, jakby na górach wysokich był postawiony. Sajetan w środku, dwaj Czeladnicy po bokach, I na lewo, II na prawo, pracują przy warsztacie. Z daleka dochodzi huk samochodów czy czort wie czego zresztą i ryki syren fabrycznych. (…) Sajetan. Mnie gorzej drażni, że buty dla nich robię. Ja, który mógłbym być prezydentem, królem tłumu — choć chwilę, choć jedną małą chwilkę. Lampiony, girlandy i słowa wokół lampionów, głów, a ja, nędzny, brudny wszarz ze słońcem w piersi, błyszczącym jak tarcza złota Heliodora, jak sto Aldebaranów i Weg — ja nie umiałem mówić. Hej! Wywija młotem. Pierwszy Czeladnik. Czemu nie umiecie? Sajetan. Nie dali. Hej! Bali się. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Scena przedstawia warsztat szewski (może być dowolnie fantastycznie urządzony) na niewielkiej przestrzeni półkolistej. Na lewo trójkąt zapełniony kotarą wiśniowego koloru. W środku trójkąt ściany szarej z okrągławym okienkiem. Na prawo pień wyschłego pokręconego drzewa — między nim a ścianą trójkąt nieba. Dalej na prawo daleki krajobraz z miasteczkami na płaszczyźnie. Warsztat umieszczony jest wysoko ponad doliną w głębi, jakby na górach wysokich był postawiony. Sajetan w środku, dwaj Czeladnicy po bokach, I na lewo, II na prawo, pracują przy warsztacie. Z daleka dochodzi huk samochodów czy czort wie czego zresztą i ryki syren fabrycznych. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Zgeometryzowana scenografia, kompozycja dwuplanowa, wyróżnienie warsztatu szewskiego. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Czy czort wie czego zresztą. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Zerwanie z czysto informacyjną funkcją didaskaliów. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Mnie gorzej drażni, że buty dla nich robię. Ja, który mógłbym być prezydentem, królem tłumu — choć chwilę, choć jedną małą chwilkę. Lampiony, girlandy i słowa wokół lampionów, głów, a ja, nędzny, brudny wszarz ze słońcem w piersi, błyszczącym jak tarcza złota Heliodora, jak sto Aldebaranów i Weg — ja nie umiałem mówić. Hej! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Konstrukcja bohaterów zrywa z typowością i prawdopodobieństwem psychologicznym. Mieszanie stylów, języka wzniosłego i filozoficznego z kolokwializmami i elementami gwary podhalańskiej. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Wywija młotem. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 4. Poprzedzony dziwaczną tyradą gest Sajetana wykonującego swoją pracę wzmacnia jeszcze wrażenie dziwności. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Czemu nie umiecie? Nie dali. Hej! Bali się. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Dialog konwersacyjny łączy się z sytuacyjnym. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Scena przedstawia warsztat szewski (może być dowolnie fantastycznie urządzony) na niewielkiej przestrzeni półkolistej. Na lewo trójkąt zapełniony kotarą wiśniowego koloru. W środku trójkąt ściany szarej z okrągławym okienkiem. Na prawo pień wyschłego pokręconego drzewa — między nim a ścianą trójkąt nieba. Dalej na prawo daleki krajobraz z miasteczkami na płaszczyźnie. Warsztat umieszczony jest wysoko ponad doliną w głębi, jakby na górach wysokich był postawiony. Sajetan w środku, dwaj Czeladnicy po bokach, I na lewo, II na prawo, pracują przy warsztacie. Z daleka dochodzi huk samochodów czy czort wie czego zresztą i ryki syren fabrycznych. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Miejsce określa głównych bohaterów, nie ma jednak charakteru konsekwentnie realistycznego, ale metaforyczny: szewska scena jest miniaturą świata (motyw theatrum mundi) – wydarzenia, które się na niej rozgrywają, nabierają w ten sposób uniwersalnego znaczenia. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Czy czort wie czego zresztą. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 7. W didaskaliach ujawnia się ironiczny stosunek autora do świata przedstawionego. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Mnie gorzej drażni, że buty dla nich robię. Ja, który mógłbym być prezydentem, królem tłumu — choć chwilę, choć jedną małą chwilkę. Lampiony, girlandy i słowa wokół lampionów, głów, a ja, nędzny, brudny wszarz ze słońcem w piersi, błyszczącym jak tarcza złota Heliodora, jak sto Aldebaranów i Weg — ja nie umiałem mówić. Hej! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 8. W didaskaliach ujawnia się ironiczny stosunek autora do świata przedstawionego.

Drugi Czeladnik. Jeszcze raz powiecie „hej”, a pójdem sobie od roboty precz. Nie macie pojęcia, jak mnie to drażni. A propos: a kto to Heliodor? Sajetan. Jakasi fikcyjna będzie postać — a może mój wymysł — już nie wiem nic. I tak bez końca. Jedna chwila… Nie wierzę już w żadną rewolucję. Samo słowo wstrętne jest jak karaluch abo i prusak czy wesz. Bo wszystko obraca się przeciw nam. Nawóz jesteśmy, jako ci dawni królowie i inteligencja w stosunku do totemowego klanu — nawóz! Drugi Czeladnik. Dobrze, żeście nie rzekli „hej” — a to ubiłbym was. Nawóz bo nawóz, ale oni dobrze żyli. Ichnie dziwki nie śmierdziały tak jak nasze, sturba ich suka malowana, dziamdzia ich szać zaprzała! O Jezu! Sajetan. Już wszystko tak zbrzydło na tym świecie, że więcej o niczym gadać nie warto. Kona ona ludzkość pod gniotem cielska gnijącego, złośliwego nowotwora kapitału, na którym, nikiej putryfakcyjne owe bąble, faszystowskie rządy powstają i pękają, puszczając smrodliwe gazy zagnitej w sobie, w sosie własnym, bezosobowej ciżby ludzkiej. Już nic gadać nie trzeba. Wszystko je wygadane do cna. Czekać trzeba, aż się zrobi i robić, ile kto może. Czy nie jesteśmy ludzie? Może ludzie to tylko oni — a my tylko bydlęce ścierwa, z takimi wicie, Panie Święty, epifenomenami, by się jeszcze gorzej męczyć i na ich uciechę skowytać. Hej! Hej! wali młotem w co popadło A oni myślą tak na pewno, brzuchacze zacygarzone, ociekające takim śliskim koktejlem z ichniej rozkoszy i naszej smrodliwej, beznadziejnej w swej męce. Hej! Hej! (…) Warstwa formalna. Fragment tekstu: Jeszcze raz powiecie „hej”, a pójdem sobie od roboty precz. Nie macie pojęcia, jak mnie to drażni. A propos: a kto to Heliodor? Jakasi fikcyjna będzie postać — a może mój wymysł — już nie wiem nic. I tak bez końca. Jedna chwila… Nie wierzę już w żadną rewolucję. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog konwersacyjny łączy się z sytuacyjnym. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Samo słowo wstrętne jest jak karaluch abo i prusak czy wesz. Bo wszystko obraca się przeciw nam. Nawóz jesteśmy, jako ci dawni królowie i inteligencja w stosunku do totemowego klanu — nawóz! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Dosadne porównania i metafora, pomieszanie stylu niskiego z językiem naukowym. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Nawóz bo nawóz, ale oni dobrze żyli. Ichnie dziwki nie śmierdziały tak jak nasze, sturba ich suka malowana, dziamdzia ich szać zaprzała! O Jezu! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Neologizmy w postaci groteskowych wulgaryzmów. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Już wszystko tak zbrzydło na tym świecie, że więcej o niczym gadać nie warto. Kona ona ludzkość pod gniotem cielska gnijącego, złośliwego nowotwora kapitału, na którym, nikiej putryfakcyjne owe bąble, faszystowskie rządy powstają i pękają, puszczając smrodliwe gazy zagnitej w sobie, w sosie własnym, bezosobowej ciżby ludzkiej. Już nic gadać nie trzeba. Wszystko je wygadane do cna. Czekać trzeba, aż się zrobi i robić, ile kto może. Czy nie jesteśmy ludzie? Może ludzie to tylko oni — a my tylko bydlęce ścierwa, z takimi wicie, Panie Święty, epifenomenami, by się jeszcze gorzej męczyć i na ich uciechę skowytać. Hej! Hej! wali młotem w co popadło A oni myślą tak na pewno, brzuchacze zacygarzone, ociekające takim śliskim koktejlem z ichniej rozkoszy i naszej smrodliwej, beznadziejnej w swej męce. Hej! Hej! Opisy punktów znajdujących się na ilustracji: 4. Brutalne, fizjologiczne metafory, które sprowadzają abstrakcyjne pojęcia do konkretnych obrazów; kontrast, niespójność – efekt groteskowy. 5. Długie wypowiedzi postaci nie posuwają akcji naprzód, ale służą prezentacji poglądów i postawienia głównych problemów utworu. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Samo słowo wstrętne jest jak karaluch abo i prusak czy wesz. Bo wszystko obraca się przeciw nam. Nawóz jesteśmy, jako ci dawni królowie i inteligencja w stosunku do totemowego klanu — nawóz! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Określenie wzajemnego stosunku klas społecznych, świadomość klasowa szewców, poglądy na kwestię rewolucji. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Już wszystko tak zbrzydło na tym świecie, że więcej o niczym gadać nie warto. Kona ona ludzkość pod gniotem cielska gnijącego, złośliwego nowotwora kapitału, na którym, nikiej putryfakcyjne owe bąble, faszystowskie rządy powstają i pękają, puszczając smrodliwe gazy zagnitej w sobie, w sosie własnym, bezosobowej ciżby ludzkiej. Już nic gadać nie trzeba. Wszystko je wygadane do cna. Czekać trzeba, aż się zrobi i robić, ile kto może. Czy nie jesteśmy ludzie? Może ludzie to tylko oni — a my tylko bydlęce ścierwa, z takimi wicie, Panie Święty, epifenomenami, by się jeszcze gorzej męczyć i na ich uciechę skowytać. Hej! Hej! wali młotem w co popadło A oni myślą tak na pewno, brzuchacze zacygarzone, ociekające takim śliskim koktejlem z ichniej rozkoszy i naszej smrodliwej, beznadziejnej w swej męce. Hej! Hej! Opisy punktów znajdujących się na ilustracji: 7. Podkreślenie różnic społecznych; opis sytuacji społecznej, którą bohaterowie oceniają jako patologiczną, kryzys kapitalizmu. Według Witkacego rozwój społeczeństwa prowadzi nieuchronnie do zaniku jednostki i powstania społeczeństwa bezklasowego, w którym nie będzie już miejsca dla sztuki, religii i filozofii, wszyscy ludzie będą jednak żyli we względnym dobrobycie.

Scurvy. Czy myślicie, Sajetanie, że kiedyś będzie inaczej? Czy wy naprawdę myślicie, że wszyscy będą mogli być zmechanizowani i ustandaryzowani w pracy ręcznej? Nie — zawsze będą dyrektorzy i urzędnicy wyżsi, którzy będą musieli nawet co innego jeść niż majstrzy w fabrykach, bo praca umysłowa wymaga innych składników mózgu — mózgu i jedzenia. Czeladnik Drugi płacze. Sajetan. Hej — ale będą jeść odpowiednie preparaty bez smaku, a nie langusty i wąparsje jak ty, prokuratorze sądu najwyższego dla społecznych nieporozumień kapitału z pracą. Ty elityczny rzezańcze! W naszych czasach, tych tam faszystowskich syndykalistów w rodzaju mego syna, ty możesz jeszcze żyć jak soliter w zepsutym bańdziochu rozkładającej się socjety. Ale jak prawdziwi syndykaliści zwalą państwo w ogóle, takich jak ty nie będzie trzeba. Będzie towarzysz-dyrektor prawdziwy, okarmiony obrzydliwymi pigułkami… Płacze. (…) Scurvy. Jęcząc na zydelku. Ja chcę zrobić parę butów — choć jedną! Wtedy będę godnym pani, dopiero wtedy. Wtedy potrafię zrobić, co zechcę, z kogo zechcę. Nawet z pani, dobrą, domową, kochającą kobietę — potworze najukochańszy, jedyna!… Warstwa formalna. Fragment tekstu: Czy myślicie, Sajetanie, że kiedyś będzie inaczej? Czy wy naprawdę myślicie, że wszyscy będą mogli być zmechanizowani i ustandaryzowani w pracy ręcznej? Nie — zawsze będą dyrektorzy i urzędnicy wyżsi, którzy będą musieli nawet co innego jeść niż majstrzy w fabrykach, bo praca umysłowa wymaga innych składników mózgu — mózgu i jedzenia. Hej — ale będą jeść odpowiednie preparaty bez smaku, a nie langusty i wąparsje jak ty, prokuratorze sądu najwyższego dla społecznych nieporozumień kapitału z pracą. Ty elityczny rzezańcze! W naszych czasach, tych tam faszystowskich syndykalistów w rodzaju mego syna, ty możesz jeszcze żyć jak soliter w zepsutym bańdziochu rozkładającej się socjety. Ale jak prawdziwi syndykaliści zwalą państwo w ogóle, takich jak ty nie będzie trzeba. Będzie towarzysz-dyrektor prawdziwy, okarmiony obrzydliwymi pigułkami… Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Dialog konwersacyjny. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Hej — ale będą jeść odpowiednie preparaty bez smaku, a nie langusty i wąparsje jak ty, prokuratorze sądu najwyższego dla społecznych nieporozumień kapitału z pracą. Ty elityczny rzezańcze! W naszych czasach, tych tam faszystowskich syndykalistów w rodzaju mego syna, ty możesz jeszcze żyć jak soliter w zepsutym bańdziochu rozkładającej się socjety. Ale jak prawdziwi syndykaliści zwalą państwo w ogóle, takich jak ty nie będzie trzeba. Będzie towarzysz-dyrektor prawdziwy, okarmiony obrzydliwymi pigułkami… Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Dosadna, fizjologiczna metaforyka. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Czy myślicie, Sajetanie, że kiedyś będzie inaczej? Czy wy naprawdę myślicie, że wszyscy będą mogli być zmechanizowani i ustandaryzowani w pracy ręcznej? Nie — zawsze będą dyrektorzy i urzędnicy wyżsi, którzy będą musieli nawet co innego jeść niż majstrzy w fabrykach, bo praca umysłowa wymaga innych składników mózgu — mózgu i jedzenia. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Rozmowy bohaterów ukazują antagonizmy klasowe, wynikające z nierównego dostępu do dóbr materialnych. 4. Scurvy kwestionuje rewolucyjne koncepcje Sajetana, uznając ponadczasowy charakter podziału pracy i dóbr w społeczeństwie, upaja się swą wyższością. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Langusty i wąparsje. Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 5. Wyszukane dania są symbolem dominacji klasowej. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Hej — ale będą jeść odpowiednie preparaty bez smaku, a nie langusty i wąparsje jak ty, prokuratorze sądu najwyższego dla społecznych nieporozumień kapitału z pracą. Ty elityczny rzezańcze! W naszych czasach, tych tam faszystowskich syndykalistów w rodzaju mego syna, ty możesz jeszcze żyć jak soliter w zepsutym bańdziochu rozkładającej się socjety. Ale jak prawdziwi syndykaliści zwalą państwo w ogóle, takich jak ty nie będzie trzeba. Będzie towarzysz-dyrektor prawdziwy, okarmiony obrzydliwymi pigułkami… Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 6. Sajetan uznaje panującą sytuację za okres przejściowy – upadek systemu kapitalistycznego jest nieuchronny, a po zwycięskiej rewolucji ludzie tacy jak Scurvy staną się niepotrzebni. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Ja chcę zrobić parę butów — choć jedną! Wtedy będę godnym pani, dopiero wtedy. Wtedy potrafię zrobić, co zechcę, z kogo zechcę. Nawet z pani, dobrą, domową, kochającą kobietę — potworze najukochańszy, jedyna!… Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 7. Scurvy pragnie Księżnej – metaforyka seksualna służy ukazaniu relacji panujących między klasami społecznymi.

Zatyka go. Sajetan. Z zabobonnym podziwem. Cichojcie! Zatkało go do cna — hej! Księżna. Bezsilność pana, doktorze Scurvy, podnieca mnie do zupełnego wariactwa. Chciałabym, aby pan patrzył na to, kiedy ja — wie pan? — ten tego — tylko nie powiem z kim — jest taki cudny porucznik błękitnych huzarów życia, w dodatku ktoś z mojej klasy czy sfery, jest też pewien artysta… Niepewność pańska jest dla mnie rezerwuarem najwyuzdańszej, płciowej, samiczkowatej, bebechowato-owadziej rozkoszy — chciałabym jak samice modliszki, które ku końcowi zjadają od głowy swoich partnerów, którzy mimo to nie przestają tego — wie pan, hehe! Warstwa formalna. Fragment tekstu: Zatyka go. Z zabobonnym podziwem. Cichojcie! Zatkało go do cna — hej! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 1. Komizm sytuacyjny. Warstwa formalna. Fragment tekstu: Bezsilność pana, doktorze Scurvy, podnieca mnie do zupełnego wariactwa. Chciałabym, aby pan patrzył na to, kiedy ja — wie pan? — ten tego — tylko nie powiem z kim — jest taki cudny porucznik błękitnych huzarów życia, w dodatku ktoś z mojej klasy czy sfery, jest też pewien artysta… Niepewność pańska jest dla mnie rezerwuarem najwyuzdańszej, płciowej, samiczkowatej, bebechowato-owadziej rozkoszy — chciałabym jak samice modliszki, które ku końcowi zjadają od głowy swoich partnerów, którzy mimo to nie przestają tego — wie pan, hehe! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 2. Autocharakterystyka Księżnej, hiperbolizacja, groteskowa defromacja postaci. Warstwa treściowa. Fragment tekstu: Bezsilność pana, doktorze Scurvy, podnieca mnie do zupełnego wariactwa. Chciałabym, aby pan patrzył na to, kiedy ja — wie pan? — ten tego — tylko nie powiem z kim — jest taki cudny porucznik błękitnych huzarów życia, w dodatku ktoś z mojej klasy czy sfery, jest też pewien artysta… Niepewność pańska jest dla mnie rezerwuarem najwyuzdańszej, płciowej, samiczkowatej, bebechowato-owadziej rozkoszy — chciałabym jak samice modliszki, które ku końcowi zjadają od głowy swoich partnerów, którzy mimo to nie przestają tego — wie pan, hehe! Opis punktu znajdującego się na ilustracji: 3. Księżna jest typową „demoniczną kobietą” – perwersyjną i dekadencką arystokratką, mityczną modliszką, szczególną przyjemność sprawia jej psychiczne i fizyczne torturowanie Scurvy’ego, który pragnie jej jako kobiety i arystokratki, ale nie może zaspokoić swej żądzy.