Portret Velázqueza namalowany w 1659 r., przedstawiający córkę króla Hiszpanii Filipa IV Habsburga i jego drugiej żony Marianny Austriackiej, infantkę Małgorzatę (1651‑1673), która została w późniejszym czasie żoną cesarza Leopolda I Habsburga, cesarzową rzymsko‑niemiecką, królową Czech i Węgier. Velázquez malował ją kilkakrotnie; na obrazie znajdującym się w wiedeńskim Kunsthistorisches Museum dziewczynka ma osiem lat. Płótno było prawdopodobnie przeznaczone dla jej przyszłego męża Leopolda I. «Błękitny» portret infantki, jedna z ostatnich prac mistrza, przedstawia ją w dworskim stroju z szeroką krynoliną. Jeśli wczesne dziecięce portrety pozwalały oczekiwać, że księżniczka wyrośnie na piękność, to tu widać wyraźnie, że w przytłaczającej, niezdrowej atmosferze madryckiego dworu ośmioletnia dziewczynka utraciła już młodość (G. Eckardt).

RGh71kdIdBjZv

Obraz przedstawia portret dziewczynki. Ma długie, jasne włosy i podłużną twarz z jasną cerą i zarumienionymi policzkami. Ubrana jest w szeroką, niebiesko‑białą suknię z abażurem, która przepasana jest złotą szarfą. Na gorsecie ma kokardę z broszką, a na szyi naszyjnik. Dziewczyna opiera ręce na abażurze sukni.

(wł. chłopiec) – postać uskrzydlonego, nagiego pulchnego chłopczyka (amorka, aniołka), występująca w malarstwie i rzeźbie, szczególnie w okresie renesansu, baroku i rokoka

„W postaci barokowego putto który zgubił kapelusz i czerwoną skarpetkę” – być może jest to odwołanie do wcześniejszego wiersza Różewicza pt. Witolda Wojtkiewicza Sąd Ostateczny, w którym pojawia się anioł w czerwonych sandałach.

„Saturnem, który był zajęty zjadaniem własnych dzieci” - odniesienie do Saturna pożerającego jedno ze swoich dzieci, dzieła hiszpańskiego malarza Francisco Goi, pochodzącego z cyklu tzw. Czarnych obrazów (1820‑1824) – fresków, które zostały później przeniesione na płótno. Zgodnie ze swym tytułem, ten ponury obraz przedstawia rzymskiego boga Saturna rozszarpującego drobne, nagie ludzkie ciało.

RRNWZ5bOTn8Qm

Obraz przedstawia wielkiego, starszego, nagiego mężczyznę, który pożera człowieka. Ma długie, siwe włosy i szeroko otwarte oczy, kuca. Pożerany przez niego człowiek jest nagi, ma już odgryzioną głowę i ręce. W miejscu zjedzonych części ciała jest krew. Tło obrazu jest ciemne.

Człowieka tak się zabija – cytat z wiersza Różewicza Ocalony ze zbioru Niepokój.

Odniesienie do wypowiedzi D. Sylvestra, skierowanej do Bacona: Kiedy cię poznałem, nie dostawałeś zbyt wiele za swoje obrazy, a jednak kiedy coś sprzedałeś, częstowałeś wszystkich kawiorem i szampanem (D. Sylvester, Rozmowy z Francisem Baconem. Brutalność faktu, Poznań 1997, s. 122).

Odwołanie do pierwszego powojennego tomiku Różewicza pt. Niepokój z 1947 roku.

Parafraza wypowiedzi Bacona na temat powstania tryptyku Ukrzyżowanie: byłem wtedy w fatalnym nastroju, malowałem i piłem na przemian, walcząc jednocześnie z obrzydliwym kacem. Chwilami nie zdawałem sobie sprawy z tego, co robię. Był to jeden z nielicznych obrazów, które zdołałem namalować pod wpływem alkoholu. Wydaje się, że picie pomogło mi się trochę wyzwolić (D. Sylvester, Rozmowy z Francisem Baconem. Brutalność faktu, Poznań 1997, s. 13).

(niem.) rodzaj jasnego piwa

Parafraza wypowiedzi Bacona: jesteśmy potencjalną sztuką mięsa. Kiedy wchodzę do sklepu mięsnego, zawsze myślę sobie, jakie to dziwne, że nie wiszę tam zamiast zwierząt (D. Sylvester, Rozmowy z Francisem Baconem. Brutalność faktu, Poznań 1997, s. 46).

Odniesienie do wypowiedzi Bacona: Sądzę, że kiedy Velázquez malował swoje obrazy, nawet kiedy pracował Rembrandt, w szczególny sposób pozostawali oni (...) zależni od pewnego rodzaju szans religijnych. Dziś człowiek zupełnie się od tego odciął. Może jedynie usiłować zrobić coś dobrego, oszukując swój czas, przedłużając swoje życie przez kupowanie namiastki nieśmiertelności od lekarzy. Widzisz, cała sztuka stała się dzisiaj grą, w której człowiek oszałamia samego siebie; możesz powiedzieć, że zawsze tak było, ale teraz jest to tylko gra (D. Sylvester, Rozmowy z Francisem Baconem. Brutalność faktu, Poznań 1997, s. 29).

Adam Czerniawski, przyjaciel Różewicza, poeta, od lat 60. ceniony tłumacz jego poezji na język angielski. Adam Czerniawski, opisując swoje związki z Różewiczem, podkreśla «wewnętrzne podobieństwo», ale zwraca też uwagę na «odmienne życiorysy» (...) Czerniawski uosabia etos polskiej inteligencji o szlacheckich korzeniach, chlubi się rodzinnymi związkami z rządową elitą II Rzeczypospolitej (...). Wykształcenie w angielskich szkołach i uniwersytetach uczyniło zeń subtelnego intelektualistę, dandysa, konesera wysublimowanej kultury wielkomiejskiej (...). Różewicz zaś jest człowiekiem ze społecznego awansu, inteligentem o chłopskich korzeniach i mieszanym, polsko‑żydowskim pochodzeniu, mieszkańcem Polski małomiasteczkowej i wiejskiej (M. Rabizo‑Birek, Dialog między Tadeuszem Różewiczem a Adamem Czerniawskim, w: Przekraczanie granic. O twórczości Tadeusza Różewicza, red. W. Browarny, J. Orska, A. Poprawa, Kraków 2007, s. 379‑380).

Cytat z wiersza Różewicza Jatki, pochodzącego ze zbioru Czerwona rękawiczka (1947‑1948).

Cytat z wiersza Różewicza Formy (także w tłumaczeniu na język angielski) ze zbioru pod takim samym tytułem z roku 1958.

Odwołanie do poematu Thomasa Sterna Eliota z roku 1922. W latach 1967‑1982 powstały obrazy [Bacona], których korzenie tkwią w głębokiej fascynacji poematami Thomasa Stearnsa Eliota: Triptych Inspired by T.S. Eliot’s Poem „Sweeney Agostines”/Tryptyk inspirowany poematem T.S. Eliota „Sweeney Agostines”, 1967; Painting/Obraz, 1978; A Piece of Waste Land/Kawałek ziemi jałowej, 1982” (E. Jedlińska, Francis Bacon: w cierpieniu jest źródło wielkiej sztuki, „Odra” 2001, nr 7‑8, s. 68). Bacon mówił o tej fascynacji: Zawsze czułem, że znajduję się pod wpływem Eliota. Wielkie wrażenie wywarła na mnie zarówno Ziemia jałowa, jak i wcześniejsze wiersze. (...) Poezja mnie ekscytuje, podziwiam ją, sprawia, że mam ochotę pracować jeszcze więcej (D. Sylvester, Rozmowy..., op. cit., s. 152).

Parafraza wypowiedzi malarza: Ponieważ nie używam żadnych werniksów ani niczego takiego i maluję bardzo płasko, szkło pomaga w unifikacji obrazu. Podoba mi się także dystans, jaki szkło wytwarza pomiędzy obrazem i widzem. Lubię, gdy obiekt odsunięty jest od publiczności tak daleko, jak to możliwe (...) lubię nawet Rembrandta pod szkłem (D. Sylvester, ibidem, s. 86‑87).

Odniesienie do jednej ze współczesnych, żartobliwych „przeróbek” Mony Lizy autorstwa Marcela Duchampa lub Salvadora Dalí.

(niem.) ekstrakcja, wyrwanie zęba

ropne zapalenie torebek włosowych przechodzące na tkankę podskórną; czyrak mnogi

Obraz Bacona Portret George’a Dyera w lustrze.

Przywołanie jednego z obrazów – tryptyków Bacona przedstawiających męski akt, np. Trzy postacie w pomieszczeniu (1964) lub Tryptyk – Maj– Czerwiec 1973.

Parafraza wypowiedzi Bacona: Ten obraz [Rzeź niewiniątek Poussina] zrobił na mnie niesamowite wrażenie. Inną rzeczą, która sprawiła, że zacząłem myśleć o krzyku, była książka kupiona przeze mnie w młodości w paryskim antykwariacie. Były w niej piękne, kolorowe, ręcznie malowane tablice pokazujące choroby jamy ustnej, fantastyczne ilustracje otwartych ust, z dokładnie pokazanym wnętrzem. Usta fascynowały mnie i stały się moją obsesją. Wtedy zobaczyłem Potiomkina, a może widziałem go już wcześniej. Postanowiłem posłużyć się klatką z tego filmu jako podstawą dla wykorzystania tych cudownych ilustracji ludzkich ust. To się nigdy nie udało (D. Sylvester, op. cit., s. 34‑35).

Odwołanie do wywiadów i książki D. Sylvestera, Rozmowy z Francisem Baconem. Brutalność faktu.

W lutym 1923 roku Freud odkrył mały guzek po prawej stronie jamy ustnej. Sześć miesięcy później został on usunięty (...) Później został poddany jeszcze 31 operacjom (...). Z tego powodu był zmuszony do noszenia protezy, którą zwał «monstrum», bardzo utrudniającej mu mówienie. Jakiejś pacjentce, która go zapytała, jak się czuje, odpowiedział: «To jak się czuje osiemdziesięcioletni człowiek, nie jest tematem do rozmowy». Nowotwór jamy ustnej w końcu stał się przyczyną śmierci Freuda). Źródło: Wikipedia https://pl.wikipedia.org/wiki/Sigmund_Freud#Ostatnie_lata [dostęp 25.06.2021].

(niem.) aplikować lewatywę

Odwołanie do polichromii włoskiego rzeźbiarza Andrea Della Robbia (1435‑1525), przedstawiającej popiersie młodej kobiety.

Napisany w 1979 r. dramat Różewicza oparty na biografii Franza Kafki, podejmujący problem rozliczenia się poety z duchowym i kulturowym dziedzictwem XX w. Postać autora Procesu pojawiła się również w twórczości Bacona, m.in. w roku 1955, kiedy to opierając się na fotografii Franza Kafki, Bacon maluje portret swego przyjaciela – Luciana Freuda („Wielcy Malarze”, Francis Bacon, nr 112, Wrocław 2000, s. 18).

Chodzi niemieckiego poetę i prozaika Wolfa Wondratschka (ur. 1943), autora wierszy reprezentujących nurt „poetów rocka” oraz utworów prozatorskich, których tematem są najczęściej stosunki damsko‑męskie i świat show‑biznesu.

Cytat z utworu Wondratschka.

parafraza wypowiedzi Bacona: Zawsze miałem nadzieję, że uda mi się namalować usta tak, jak Monet malował zachody słońca (D. Sylvester, Rozmowy..., op. cit., s. 48).