Ilustracja przedstawia pole uprawne na brzegu rzeki, która płynie u stóp warownego zamku. Na pierwszym planie jeździec dosiada jednego konia z dwóch koni, które bronują pole, przyczepioną z tyłu broną. Na pierwszych planie chłop sieje zboże w świeżo wybronowaną ziemię. Nabiera ziarna zbóż z lnianego worka przewieszonego przez ramię. Po polu chodzą czarne ptaki wydziobując coś z ziemi. Obok stoi mężczyzna mierzący do nich z łuku. Rzeką płynie długa łódź z rybakami. Na nabrzeżu rzeki przed murami zamku kobiety piorą ręcznie ubrania. Nad całym krajobrazem górują masywne baszty umiejscowione w murze otaczającym zamek oraz wysokie wieżyczki zamku. Opisy poszczególnych punktów. 1. Akt komendacji O tym, który się oddaje pod władzę innego.
Dostojnemu panu (temu a temu) ja zaś (ten a ten). ponieważ wszystkim jest doskonale znane, że nie posiadam niczego, co pozwoliłoby mi wyżywić się i odziać, dlatego też zwróciłem się do waszej łaskawości i postanowiłem, że powinienem się oddać i powierzyć waszej opiece. Dokonałem też tego na następujących warunkach: winniście mnie wspierać i wspomagać tak wyżywieniem jak odzieżą, abym mógł stosownie do tego służyć wam i być pożytecznym, a dopóki będę żył, winienem wam służbę i posłudzeństwo na prawach wolnego człowieka i nie jestem w mocy za żywota mego uwolnić się spod waszej władzy i opieki, lecz aż do śmierci winienem pozostawać pod waszą władzą i ochroną. Stąd ułożono się, że gdyby jeden z nas naruszył tę umowę (taką a taką) sumę solidów zapłaci drugiej stronie, sama zaś umowa niechaj pozostanie trwale w mocy. W związku z tym powinni sporządzić między sobą i potwierdzić dwa jednobrzmiące dokumenty; tak też i uczynili.
_{Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, opracowali M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, str. 215}, 2. Akt prekaryjny Formuła umowy prekaryjnej ( wiek V o następne)
Precaria. Panu czcigodnemu (temu a temu) kierownikowi kościoła … i całej kongregacji tamże znajdującej się, ja mianowicie … Na moją prośbę wy powzięliście postanowienie oddać mi na użytkowanie wieś waszą położoną ... ze wszystkimi pożytkami do niej należącymi i patrzącymi, co tak też uczyniliście, a to na tej zasadzie, iż mi nie wolną odtąd [jej] ani gdzie indziej sprzedać, ani darować, ani w jakikolwiek sposób oderwać; lecz pod waszym imieniem, jak długo zechce wasze postanowienie, będę dzierżyć i użytkować tę [posiadłość]. Stąd zobowiązałem się corocznie do płacenia na rzecz waszą [tu oznaczony termin] takiej a takiej ilości srebra. A po moim zaś ustąpieniu pełnomocnicy tegoż kościoła mają wprowadzić się w posiadanie i zarząd całego i nienaruszonego wyżej opisanego majątku, ze wszystkim co do niego należy...
_{J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, uzupełnił i do druku przygotował K. Baczkowski, Kraków 1978, str. 48}, 3. Immunitet królewski Sądzimy, że największą trwałość naszego królestwa [zapewniamy] w ten sposób, jeżeli po życzliwym rozważeniu nadajemy kościołom (albo temu kogo chciałbyś wymienić) dobrodziejstwa i, przy opiece Boskiej, pismem na trwałe to potwierdzamy. Niechaj zatem będzie wiadome waszej gorliwości, że na prośbę męża apostolskiego (takiego a takiego) biskupa tego miasta, dla zyskania sobie wiecznej nagrody, udzieliliśmy mu takiego dobrodziejstwa, ażeby do posiadłości jego kościoła, które w ostatnich czasach otrzymał z naszego lub czyjegokolwiek nadania, albo które w przyszłości łaska Boża zechciałaby powiększyć w posiadaniu świętego miejsca, nie śmiał wejść żaden urzędnik państwowy czy to dla odbywania sądów, czy też dla ściągania skądkolwiek kar sądowych; lecz tym wszystkim niech władają dla chwały Bożej sam biskup lub jego następcy na podstawie pełnego immunitetu. Postanawiamy zatem, abyście ani wy, ani wasi podwładni, ani następcy wasi, ani żaden inny urzędnik publiczny nie ośmielił się kiedykolwiek wchodzić na ziemie nadane na terenie naszego królestwa wspomnianemu kościołowi, czy to z hojności króla czy osób prywatnych, albo które zostaną mu nadane, dla wysłuchania spraw spornych, dla ściągania kar z jakichkolwiek wyroków sądowych, dla korzystania z postojów i żywności albo dla schwytania poręczycieli. Lecz ze wszystkiego, co skarb mógłby otrzymać od wolnych albo służebnych i innych ludzi, którzy znajdują się na roli i w jego granicach, czyli na ziemiach wspomnianego kościoła, niechaj, z naszej łaski i dla przyszłego zbawienia, płynie po wieczne czasy dochód na światło dla wspomnianego kościoła, zbierany za pośrednictwem jego pełnomocników. I niechaj tego naszego nadania, uczynionego dla chwały Bożej i zbawienia duszy naszej i naszego potomstwa, nie usiłuje złamać ani wyniosłość królewska, ani zachłanna żądza jakiegokolwiek urzędnika. I aby, przy Bożej pomocy, obecna wola, pozostała nienaruszona zarówno teraz, jak i w przyszłości, postanowiliśmy utwierdzić ją poniżej własnoręcznym podpisem.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4: Wczesne średniowiecze, opracował J. Włodarczyk, Warszawa 1960, str. 16-17}, 4. Kapitularz z r. 805 16. O ucisku biednych wolnych ludzi, aby nie byli przez możniejszych wbrew sprawiedliwości uciskani przez jakiś zły wymysł, tak że zmuszeni rzeczy swoje sprzedają albo przekazują. Przeto i w tym co wyżej [tzn. w paragrafie 15 zakazującym oddawania się pod opiekę Kościoła bez zgody króla], i to co tutaj o wolnych ludziach powiedzieliśmy, aby przypadkiem rodzice wbrew sprawiedliwości nie byli wydziedziczeni i powinności królewskie nie były uszczuplane, a sami spadkobiercy na skutek konieczności nie stawali się kłamcami albo złodziejami, albo złoczyńcami. I aby częściej nie byli wzywani na pospolite ruszenie, lecz było zachowywane to, co w innym rozporządzeniu przepisujemy.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4: Wczesne średniowiecze, opracował J. Włodarczyk, Warszawa 1960, str. 18}, 5. Kapitularz z roku 811 2. [...] Biedacy skarżą się, że są ograbiani z ich własności; ten sam zarzut wysuwają w równym stopniu przeciw biskupom, opatom i ich rządcom, jak również przeciw hrabiom i ich setnikom.
3. Mówią także, że gdyby ktoś z nich nie chciał oddać czegoś ze swej własności biskupowi, opatowi, albo hrabiemu czy też zarządcy lub setnikowi, wówczas wynajdują w stosunku do tego biedaka pozory, w jaki sposób mogliby go ukarać i ciągle wysyłają go na wyprawy wojenne, aż wreszcie doprowadziwszy do nędzy poniewoli oddaje albo sprzedaje swą własność, inni zaś, którzy dokonali przekazania swej własności bez żadnego niepokojenia pozostają w domu.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 4: Wczesne średniowiecze, opracował J. Włodarczyk, Warszawa 1960, str. 19}, 6. Kapitularz Karola Łysego z r. 847 2. Wolą naszą jest, aby w naszym królestwie każdy wolny człowiek miał seniora w naszej osobie lub w naszych wasalach.
3. Nakazujemy również, aby żaden człowiek bez słusznej przyczyny nie porzucał swego seniora oraz aby żaden inny nie przyjmował go poza wypadkami objętymi zwyczajem istniejącym za czasów naszych przodków.
_{Wiek V-XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, opracowali M. Sobańska-Bondaruk, S. B. Lenard, Warszawa 1997, str. 217}, 7. Ciężary w dobrach biskupa halberstadzkiego w r. 1216 Wielce nam miły nasz wasal, mąż szlachetnego pochodzenia Albert z Hakeborn, otrzymawszy od kościoła w Altenrode za zgodą tamtejszego proboszcza sześć łanów tytułem zamiany, a mianowicie cztery położone w Asterendorp płacące 32 solidy czynszu oraz dwa w Strenbrucken płacące 4 solidy - przekazał w zamian kościołowi za zgodą swego syna i spadkobiercy trzy łany w Stangerod będące jego własnością. Przynoszą one następujący dochód roczny - na św. Walburgę (1 maja) każdy z tych łanów ma uiścić 4 denary. Na przyjęcie proboszcza po 5 kur z każdego łanu. Dalej w okresie siewów obowiązek zorania 3 morgów pod siew, a w czasie żniw - sprzątnięcia 4. Na św. Michała (29 września) po wieprzu wartości 3 solidów. Na św. Marcina (11 listopada) z każdego łanu półtora korca słodu jęczmniennego i po 5 naczyń słodu. Dalej w czasie sianokosów z każdego łanu po 3 obol i 3 miary siemienia lnianego. Następnie w ciągu wielkiego postu mają zorać 3 morgi pod zasiew jary. Trzy zaś razy do roku, a mianowicie w Wielkim Poście, na Wielkanoc i na Boże Narodzenie mają dawać półtorej kopy, latem zaś 30 jaj. Dalej każdy z posiadaczy tych łanów ma w ciągu całego roku obrabiać proboszczowi po 2 dni w tygodniu pańszczyzny, z tym warunkiem, że będzie pracował w własnym wikcie.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 7: Sytuacja wsi feudalnej do XV wieku, opracował W. Korta, Warszawa 1959, str. 3}, 8. Przejście do stanu poddaństwa jako kara za zabójstwo w XI w. Chcemy, aby wiadomym było tak obecnym, jak i przyszłym [że] ja Arnulf opat i całe zgromadzenie klasztoru w Carnot [...] poddajemy winiarza naszego „Collibertum” żonę jego i wszelką majętność [jego] w poddaństwo [servitus] Wilhelma rycerza, za podstępne zabójstwo niewolnego [owego rycerza] [...] I brzmieniem [tego dokumentu] uwalniamy ich [od kary] śmierci za tę zbrodnię. Synów, których teraz mają, zatrzymujemy dla naszej [służby], którzy się później urodzą, tych oddajemy jego [rycerza] poddaństwu za tę zbrodnię.
_{J. Garbacik, K. Pieradzka, Teksty źródłowe do historii powszechnej wieków średnich, uzupełnił i do druku przygotował K. Baczkowski, Kraków 1978, str. 85}, 9. Popadanie w poddaństwo osobiste za dług w w. XII Wieś Janków należy do kościoła świętej Marii [...] Przypisańcami są: Zulistri ze swoimi braćmi; ci są czterej synowie. Milej z bratem, Stanięta, Miłosław z bratem Bogumiłem, Hokepta z braćmi; czterej synowie Hepokesy: Parska, Żegota, Maluj, Mirosz; Radziej z bratem, a synami ich są: Semar i Zdan [...] Wieś Oleśniczka ofiarowana klasztorowi za czasów pierwszego opata Ogierza, przez Wszebora, krewnego komesa Piotra, wraz z ową czeladzią: Hosta, którego synami są Gośćmirz i Mścisz, Radziej, Radzik, czterej synowie Hwalenty, Mirek, Milan, przypisańcy kościoła [...] Książę B[olesław] za czasów swego ojca [dał klasztorowi] okolice góry z wsiami: Wiry, Mysłaków, Zebrzydów, Biała, Strzelce, tak zwane, ponieważ mieszkają tam łowcy kościoła [...] Kowal Waleppa dany jest kościołowi przez księcia B[olesława] za czasów opata Alarda. Ci zostali nadani w następujący sposób: mieli być skrępowani i odprowadzeni gdzie indziej, lecz zezwolono, że nie byli skrępowani, lecz zostali poddanymi kościoła. Następujący niewolni są zakupami komesa Piotra [...] Czarnota i Bil, syn jego brata. Turryti, Wilkosz, Godek, Świętek [...] w taki sposób dostali się w niewolę kościoła za czasów dziada księcia Bolesława. Boleta [...] za dług z karczmy zabrany przez księcia B[olesława] i przesądzony w końcu klasztorowi w wieczną niewolę; tegoż komes Piotr nadanego sobie przez księcia dał kościołowi na górze. Syn jego [Bolety] Zonowid i owi wymienieni pragnęli wyzwolić się z niewoli przed księciem B[olesławem], lecz zostali wyciągnięci i wyprowadzeni z kościoła świętego Jana przez Domicjana, Andrzeja i Nessebranda.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 7: Sytuacja wsi feudalnej do XV w., opracował W. Korta, Warszawa 1959, str. 12}, 10. Umowa dzierżawna w dobrach kapituły geronskiej (r. 1357) Niechaj będzie wszystkim wiadomo, że my – Franciszka, córka Berengariusza z Vineis, spadkobierczyni i dzierżawczyni mansus de Vineis w parafii św. Jana de Aquaviva, i mąż jej – Piotr, syn Mikołaja, dobrowolnie i świadomie oboje stwierdzają i zapewniają was, czcigodny Rajmundzie de Olota, naczelniku geronskiej prepozytury, iż z powodu naszego mansus de Vineis i jego użytków, jak nasi poprzednicy byli, tak my i nasze potomstwo winniśmy być poddanymi waszymi i waszych następców, wraz z całym naszym mieniem ruchomym i winniśmy wypełniać należne obowiązki w postaci intestii, exorquii, remensy i innych, do czego ma prawo senior tej ziemi w stosunku do swych ludzi. Wspomniany mansus winniśmy i przyrzekamy utrzymywać w porządku, mieć w nim stałe miejsce pobytu, uprawiać ziemie własnym trudem i przysięgając w imię Boga i na cztery Jego święte ewangelie, których dotykamy się, zobowiązujemy się być wierni, posłuszni i lojalni w stosunku do was i waszych następców, nie odchodzić do żadnego zamku, miejscowości lub miasta, korzystających z przywilejów, przez co moglibyście nas stracić, a ktokolwiek inny pozyskać ...
_{Historia powszechna XIV-XV w. Wybór tekstów źródłowych, opracował M. Małowist, Warszawa 1954, str.185-186}, 11. Przyjmowanie obywatelstwa miejskiego w Kolonii (ok. 1355 r.) (...) To mają przysiąc ci, których przyjmuje się jako nowych obywateli w Kolonii. Po pierwsze mają przysiąc, że będą wierni i przychylni radzie i miastu Kolonii, że będą działać na jej korzyść, a odwracać szkody, gdziekolwiek się o tym dowiedzą lub usłyszą; następnie, że zgłoszą się na uderzenie dzwonu i będą posiadać pełne uzbrojenie na pożytek rady i miasta Kolonii. Skoro zaś złożyli tę przysięgę, ma się im nadać prawo miejskie ze wszystkimi wolnościami, jakie inni mieszczanie posiadają. Kto zaś mieszkał trzy lata w Kolonii i przybywał w domu, ma uiścić sześć guldenów największego ciężaru; kto mniej zaś niż trzy lata tutaj mieszkał, ma dać 12 guldenów. Winni się też ich zapytać, czy nie są czyimi poddanymi. Jeżeli zaś są poddanymi kogoś, kto w przeciągu roku po wystawieniu im listu obywatelskiego zgłosi do nich swe pretensje, to należy im pozwolić na powrót do swoich panów, a prawo miejskie im przyznane nie powinno ich powstrzymywać.
_{Teksty źródłowe do nauki historii w szkole, nr 8: Miasta i mieszczaństwo średniowiecza (do schyłku XV w.), opracował R. Heck, Warszawa 1959, str. 8}