Od „bałkańskiego kotła” do upadku Habsburgów, Hohenzollernów i Romanowów - rewolucje i wojna domowa w Rosji oraz zmiany w powojennym świecie
Skutki I wojny światowej
I wojna światowa wywołała wiele doniosłych konsekwencji zarówno społecznych, jak i politycznych, ekonomicznych i kulturowych. Żaden dotychczas konflikt wojenny nie zaangażował tylu uczestników i tylu środków. Świat, który wyłonił się po jego zakończeniu, całkowicie różnił się od tego, jaki był cztery lata wcześniej, gdy wojna wybuchła. Optymizm i wiarę w przyszłość zastąpił pesymizm. I wojna światowa była pierwszym konfliktem na taką skalę i pierwszym, który doprowadził do śmierci tak wielu ludzi, w tym również ludności cywilnej – kobiet, dzieci, starców. Stary porządek uległ rozpadowi, a Europa pogrążyła się w chaosie i ogólnym kryzysie.
11 listopada 1918 roku we Francji w Compiègne [czyt.: kąpjeń] podpisano zawieszenie broni kończące działania na frontach I wojny światowej.
I wojna była konfliktem, który pozostawił po sobie szereg poważnych konsekwencji społecznych, politycznych, gospodarczych oraz ekonomicznych. Żaden dotychczasowy konflikt wojenny nie zaangażował bezpośrednio tylu uczestników i tak ogromnych środków. Najbardziej ucierpiały państwa, na których terytorium toczyły się działania wojenne.
Premier Francji George Clemenceau [czyt.: żorż klemenso] po zakończeniu wojny, zastanawiając się nad kształtem powojennego świata, powiedział:
„Chcemy uniknąć powtórzenia się katastrofy, która świat pogrążyła we krwi. Musimy pozostać złączeni, aby wspólnota narodów była zdolna do życia”.
Źródło: dostępny w internecie: epodreczniki.pl.
Napisz, czy zgadzasz się ze słowami wypowiedzianymi przez premiera Clemenceau. Czy rzeczywiście konflikt mógł wywołać nastroje przygnębienia, strachu i obawy o przyszłość Europy i świata? Jak można odczytać słowa: „musimy pozostać złączeni”?
Tragedia społeczeństwa
Skutkiem działań wojennych było zmniejszenie się liczby mieszkańców Europy. Podczas wojny zmarło ok. 9,5 mln żołnierzy (szacunki wahają się od 8,4 do 11,8 mln). Rannych zostało około 20 mln osób. Wielu mężczyzn wróciło z wojny okaleczonych, co utrudniało powrót do normalnego życia i pozbawiało ich możliwości znalezienia pracy. Na przykład w Niemczech kończynę dolną lub górną straciło około 65 tys. żołnierzy, a ponad 650 tys. odniosło inne rany.
Wyjaśnij, dlaczego właśnie po I wojnie światowej powstawały groby nieznanego żołnierza.
Słynny cmentarz Tyne Cot — największa brytyjska nekropolia wojenna na świecie — jest położony nieopodal wioski Passchendaele (Belgia), zmiecionej z powierzchni ziemi wskutek działań wojennych. Mieści groby 11 976 znanych z nazwiska i stopnia żołnierzy Wspólnoty Brytyjskiej. Dla większości uczestników walk, w szczególności Niemców i Francuzów, tworzono raczej zbiorowe mogiły.
Doszło do zachwiania równowagi demograficznej – na froncie przede wszystkim ginęli mężczyźni.
Mobilizacja wojenna i straty ludzkie spowodowały:
spadek urodzeń dzieci,
zniszczyły związki rodzinne,
plany życiowe ludzi, na przykład uniemożliwiając im edukację.
Stałym elementem życia codziennego społeczeństw w czasie wojny były:
śmierć,
głód,
migracje,
przymusowo wykonywana praca w złych warunkach,
poniewierka.
Jednocześnie jednak migracje wojenne milionów ludzi (żołnierzy w armiach, jeńców, przymusowych robotników, uciekinierów) zmieniły wiedzę Europejczyków o życiu sąsiednich narodów i o świecie.
Przypomnij, w której bitwie podczas I wojny państwa ententy poniosły największe straty w ludziach, zarówno jeśli chodzi o zabitych, jak i rannych.
- Pod Verdun.
- Nad Sommą.
- Pod Ypres.
- Pod Cambrai.
Nie bez znaczenia dla demografii była pandemia grypy, tzw. hiszpanki (1918–1919), która uśmierciła więcej osób niż działania zbrojne. Zachorowało na nią
ok. 500 milionów ludzi na całym świecie. Szacunki co do ofiar śmiertelnych wahają się od 20 do nawet 100 milionów.
Najgroźniejsza dla społeczeństw wycieńczonych długoletnią wojną okazała się epidemia grypy. Jej przypadki stwierdzono po raz pierwszy w (niebiorącej udziału w wojnie) Hiszpanii, dlatego zaczęto nazywać ją hiszpanką. Zabiła ona w latach 1918–1919 więcej osób niż działania wojenne – pochłonęła 20 milionów ofiar.
Państwo | Liczba żołnierzy | Odsetek zmobilizowanych obywateli | Zabici i zmarli |
|---|---|---|---|
Wielka Brytania | 5,7 mln | 12,7% | 0,7 mln |
Rosja | 15,8 mln | 8,8% | 1,8 mln |
Francja | 8 mln | 20% | 1,3 mln |
Włochy | 5,6 mln | 15% | 0,5 mln |
Niemcy | 14 mln | 20% | 2 mln |
Austro‑Węgry | 9 mln | 17% | 1,1 mln |
Na podstawie danych z tabeli, podaj, w których państwach odsetek zmobilizowanych był najwyższy oraz wymień dwa państwa, które straciły największy odsetek obywateli.
Sformułuj trzy wnioski, opierając się na powyższych danych (uwzględnij, która strona – państwa centralne czy ententa – poniosła większe straty, zmobilizowała więcej obywateli oraz jakie były tego przyczyny i ewentualne konsekwencje).
Należy pamiętać o stratach moralnych. Tragizm i okrucieństwa wojny zawsze osłabiają wiarę w autorytety i wartości. Pokazują, że postęp cywilizacyjny, który powinien służyć ludzkości, doprowadza do zniszczeń. Wielu osobom trudno było odzyskać równowagę psychiczną po utracie bliskich. Europa zapełniła się ludźmi okaleczonymi fizycznie i psychicznie.
Konflikt przyspieszył również zmiany obyczajowe i miał wpływ na kulturę i naukę europejską.
Problemy gospodarcze
Działania wojenne spowodowały ogromne zniszczenia na terenach wszystkich państw zaangażowanych w wojnę. Niszczono dobra materialne. Stosowano rabunkową gospodarkę surowcową, eksploatowano nadmiernie fabryki. Ich odbudowa i przywrócenie stanu gospodarki do poziomu przedwojennego były trudne. Nie mniejszy problem stanowiło przestawienie produkcji przemysłowej na tory pokojowe. Rekwizycje w rolnictwie doprowadziły tę gałąź gospodarki do ruiny.
Zniszczenia powstałe wskutek wojny szacuje się na około 273 mld dolarów.
Dochody poszczególnych państw były zbyt małe, by pokryć wydatki. W związku z tym łatano budżety, dodrukowując papierowe pieniądze, które nie miały pokrycia ani w zasobach państwowych, ani w towarach na rynku. Efektem tych działań była hiperinflacja dochodząca w niektórych krajach do miliona procent. Szczególnie było to widoczne w państwach centralnych. Jednak wszystkie kraje biorące udział w wojnie odczuwały kryzys finansowy i były zadłużone. Działania wojenne pochłonęły ogromne fundusze. Stąd państwa zwycięskie dążyły do uzyskania reparacji wojennych, które przynajmniej częściowo mogły zrekompensować poniesione straty. Aby zminimalizować trudności z zaopatrzeniem w podstawowe produkty, nawoływano do oszczędzania.
Wyjaśnij, dlaczego oszczędzanie po I wojnie światowej, było konieczne.
Jednym ze sposobów na unormowanie sytuacji zaopatrzeniowej na rynku było wprowadzenie przydziału żywności i innych dóbr - reglamentacja. Wprowadzano także towary zastępcze (np. sacharynę za cukier czy papierową bieliznę). W wielu państwach gospodarkę opartą na liberalizmie ekonomicznym zastępowano etatyzmem gospodarczym – państwo nie było już tylko „stróżem” rozwoju gospodarczego, ale ingerowało w ten obszar, starając się w miarę możliwości doprowadzać do samowystarczalności ekonomicznej (ograniczało import, nakładało wysokie cła).
Zmierzch imperiów
Wojna ujawniła słabość wielkich imperiów. Już w 1917 roku upadł carat w Rosji, obalony przez rewolucję lutową. Ponadto po przewrocie bolszewickim kraj pogrążył się w wojnie domowej. Rozpadła się również, w wyniku dążeń niepodległościowych narodów słowiańskich i niezadowolenia społecznego, monarchia austro‑węgierska. Straty poniesione na froncie oraz nastroje rewolucyjne obaliły cesarstwo Hohenzollernów.
Na początku listopada 1918 roku wybuchło powstanie marynarzy niemieckich w Kilonii, które uzyskało poparcie w miastach portowych, w stolicy, a także w innych rejonach kraju. Wilhelm II abdykował i wyjechał z kraju, a Niemcy ogłoszono republiką. Jej pierwszym prezydentem został Friedrich Ebert [czyt.: fridriś ibert].
Friedrich Ebert był tym, który miał wymusić na cesarzu niemieckim abdykację. Polityczną działalność po II wojnie prowadził też jego syn, Friedrich Fritz Ebert
[czyt.: fridriś fric ibert]. Pełnił funkcję burmistrza Berlina Wschodniego oraz przewodniczącego Rady Państwa Niemieckiej Republiki Demokratycznej.
Warto wiedzieć, że panująca w Wielkiej Brytanii niemiecka dynastia Sachsen‑Coburg‑Gotha [czyt.: zaksen‑koburg‑guta], chcąc odciąć się od swoich niemieckich korzeni, przyjęła w 1917 roku nową nazwę od rezydencji królewskiej w Windsorze.
Większość narodów należących dotychczas do monarchii zaczęła się domagać niezależności. Choć nie można też zapomnieć, że z powodu popularności idei socjalistycznych i pod wpływem rewolucji bolszewickiej nie były odosobnione hasła internacjonalistyczne. Ich głosiciele podkreślali prymat międzynarodowej rewolucji nad interesami narodowymi.
W przypadku dążeń niepodległościowych, problemem mogło być wyznaczenie zasięgu terytorialnego ewentualnych nowo powstałych państw ze względu na przemieszczenia etniczne. Niemniej plany odłączenia się od wielkich monarchii pojawiły się przede wszystkim pod panowaniem Habsburgów. Choć w pierwszych tygodniach wojny Słowianie południowi deklarowali poparcie dla jedności monarchii, to jednak już w 1915 roku zmienili zdanie. Tak było w przypadku powołanego na emigracji Komitetu Jugosłowiańskiego czy Czechosłowackiej Rady Narodowej, w której skład weszli Tomasz Masaryk i Edvard Beneš [czyt.: edward beneś].
Także tendencje do rozluźnienia związku z Austrią przejawiali Węgrzy. Natomiast wśród Austriaków nie były odosobnione chęci powrotu do idei pangermańskiej, czyli połączenia z Niemcami. Śmierć Franciszka Józefa, klęski na froncie i zbyt późne ogłoszenie przez nowego cesarza Karola I manifestu o federalizacji (połowa października 1918 roku) doprowadziły do utworzenia Republiki Czechosłowackiej oraz Królestwa Serbów, Chorwatów i Słoweńców. 16 listopada 1918 roku w Budapeszcie proklamowano natomiast powstanie Republiki Węgierskiej.
Ruchy narodowe wystąpiły także w zachodniej części imperium rosyjskiego. Impulsem były sukcesy niemieckie na froncie wschodnim. Pojawiły się m.in. propozycje związku litewsko‑niemieckiego. Ostatecznie 11 listopada 1918 roku ogłoszono powstanie niezależnego republikańskiego państwa litewskiego z Augustinasem Voldemarasem [czyt.: ałgustinasem woldemarsem] na czele. Sytuacja Łotwy i Estonii także miała związek z wydarzeniami na froncie. Kiedy kraje te znalazły się pod okupacją niemiecką, Niemcy bałtyccy wystąpili z propozycją powołania na terenie Łotwy i Estonii niemieckiego Księstwa Bałtyckiego, połączonego unią personalną z Cesarstwem Niemieckim. Cesarz podpisał nawet akt niepodległości księstwa, ale przegrana Niemiec przekreśliła te plany, a o przyszłości państw zadecydowały dopiero walki z bolszewikami.
Oceń, które narody zamieszkujące teren dawnej monarchii Habsburgów i Romanowów otrzymały możliwość utworzenia własnego państwa. Które z nich nie zrealizowały swych dążeń niepodległościowych?
Na podstawie mapy, wskaż te państwa, które uzyskały suwerenność. Wymień nazwy monarchii, w skład których wcześniej wchodziły.
Na podstawie opisu mapy, wskaż nazwy państw, które uległy podziałom po I wojnie światowej.
Wrzenie rewolucyjne w Europie
Po abdykacji cesarza w Niemczech władzę przejęli socjaldemokraci. Ich intencją było utworzenie republiki parlamentarnej. Przeciwne tej formie ustrojowej były zarówno siły prawicowe, jak i utworzona na przełomie 1918 i 1919 roku Komunistyczna Partia Niemiec.
Komuniści, wzorując się na bolszewikach, chcieli dyktatury proletariatu. Dlatego na początku stycznia 1919 roku wywołali w Berlinie powstanie zbrojne stłumione przez korpusy ochotnicze [czyt.: frajkopsy]. Na czele rewolucji stali Karl Liebknecht
[czyt.: karl libknecht] i Róża Luksemburg, przywódcy radykalnego Związku Spartakusa. Oboje zostali po stłumieniu rewolucji zamordowani przez żołnierzy Freikorpsu.
Nadaj tytuł niemieckiej pocztówce z 1919 roku i spróbuj wyjaśnić, na czym polegał jej propagandowy charakter (uwzględnij postać żołnierza, postać stojącą za nim, nóż, który trzyma, oraz czapkę z gwiazdą).
Opisz, w jakim celu stosowano propagandę w Niemczech w stosunku do Żydów.
Wydarzenia w Niemczech nie były jedyną próbą wsparcia „czerwonego marszu bolszewików” i wywołania światowej rewolucji proletariackiej. Jej idee wspierała powołana w marcu 1919 r. w Moskwie Międzynarodówka Komunistyczna, zwana także III Międzynarodówką. 20 marca 1919 roku proklamowana została komunistyczna republika na Węgrzech. Na jej czele stanął Bela Kuhn [czyt.: bela kun]. W kwietniu kolejny raz Niemcy, tym razem na terenie Bawarii, podjęli próbę powołania komunistycznej republiki. Próba Eugena Levine‑Nissena [czyt.: judżina lewin‑nissena] także okazała się nieudana.
Również w północnych Włoszech robotnicy próbowali przejmować zakłady pracy, tworzyć komitety fabryczne. W Turynie i Mediolanie powstały oddziały rewolucyjne Czerwonej Gwardii. Fala nastrojów rewolucyjnych opadła po klęsce Armii Czerwonej pod Warszawą, ale problemy z zatrudnieniem zdemobilizowanych żołnierzy, związane z dezorganizacją przemysłu, zniszczeniami wojennymi, koniecznością przestawienia gospodarki z wojennej na pokojową przyczyniły się do ukształtowania kolejnego ruchu nie mniej groźnego w skutkach niż komunizm.
Wyjaśnij, jaki związek z historią Polski mieli wspomniani rewolucjoniści. Stwórz krótkie biogramy obu postaci.
Wypisz skutki I wojny światowej, dzieląc je na polityczne, społeczne i gospodarcze. Skorzystaj również z dodatkowych źródeł wiedzy.
Zastanów się, czy I wojnę światową należy utożsamiać tylko ze zniszczeniami i tragedią. Wymień przynajmniej jeden pozytywny efekt działań wojennych.
Zmiany społeczne i ideowe
Wojna zmieniła dotychczasowe relacje płci. Pod nieobecność mężczyzn, bardziej z konieczności niż z wyboru, kobiety:
stały się aktywne we wszystkich sferach życia społecznego,
podejmowały się utrzymania rodzin,
na ich barkach spoczywała konieczność wykonywania codziennych obowiązków,
powszechnie zastępowały nieobecnych mężczyzn w przemyśle, w rolnictwie i w administracji.
Kobiety w czasie wojny zażądały prawa do służby wojskowej, co traktowano wówczas jako żądanie rewolucyjne. Jednak już od 1914 roku na froncie służyły Polki, u boku Józefa Piłsudskiego. Pod koniec wojny służbę wojskową pełnić też mogły niektóre Brytyjki i Rosjanki.
Na podstawie poniższych fotografii z czasów wojny opisz realia pracy kobiet w przemyśle. Które – twoim zdaniem – gałęzie przemysłu były wówczas najważniejsze?
Wskaż, jaka gałąź przemysłu była najważniejsza w czasie I wojny światowej?
Wojna zmieniła obyczaje. Kobiety:
zaczęły samodzielnie poruszać się w przestrzeni publicznej,
zaprzestały używania gorsetów,
skracały spódnice do wysokości poniżej kolan,
zaczęły nosić spodnie, do tej pory zarezerwowane dla mężczyzn,
najbardziej odważne z nich - strzyc krótko włosy i palić w miejscach publicznych papierosy.
Wzrosła liczba rozwodów. Część przemian obyczajowych okazała się jednak tylko wojennym epizodem. Gdy tylko stało się to możliwe, mężczyźni wrócili do roli głównych żywicieli rodzin, zgodnie z tradycją i naukami kościołów. Pod wpływem doświadczeń wojennych zmieniła się pozycja ludzi młodych w hierarchii społecznej. Już w czasie wojny zajmowali oni w życiu cywilnym i na frontach stanowiska dotąd
dla nich całkowicie niedostępne. Zmalał szacunek dla doświadczenia i starości, zastępowany przez rodzący się kult młodości, który stanie się cechą szczególną
XX wieku.
Wojna zniszczyła tradycyjne struktury społeczeństw europejskich. Współgrały z tym zmiany w życiu politycznym: upadek trzech monarchii zaborczych, opartych na rządach uprzywilejowanych elit. Konserwatystów i liberałów w takim samym stopniu obarczano odpowiedzialnością za hekatombę wojenną. W nowej rzeczywistości nie tylko kobiety, ale też mężczyźni walczący na wojnie chcieli mieć realny wpływ na decyzje państwowe. Jednak wojna, zamiast doprowadzić do rozkwitu demokracji, czego oczekiwano, wzmocniła siły rewolucyjne lewicy i prawicy. Z jednej strony rosła popularność ruchów populistycznych, narodowych i socjalnych, natomiast z drugiej wieloletni pobyt w okopach zrodził braterstwo, które starano się odtworzyć w realiach pokojowych – w taki sposób rodził się ruch kombatancki. Nabierał on znaczenia tym bardziej, że po wojnie społeczeństwa nie umiały zająć się weteranami. Masy rozbitków życiowych z wielką trudnością przyzwyczajały się do życia w pokoju.
Ćwiczenia
Opisy fotografii
A. Zdjęcie przedstawiające ludzi ustawionych w półkole z flagami na drugim planie to Ogłoszenie konstytucji w Turcji w wyniku rewolucji.
B. Zdjęcie przedstawiające tłum ludzi zebranych przy pomniku postaci na koniu to Ogłoszenie niepodległości przez Czechów i Słowaków na placu św. Wacława 28 października 1918.
C. Zdjęcie przedstawiające grupę ludzi zebranych przy rogu białego budynku to Przechodnie w Sarajewie czytają proklamację aneksji.
Zapoznaj się z fragmentem tekstu. Na jakie etyczne konsekwencje wojny wskazuje autor?
niebieski
Nigdy i nigdzie, nawet w ustabilizowanych demokracjach, wojna (a zwłaszcza połączenie wojen zewnętrznej i domowej) nie sprzyja wolności i prawom jednostek. Zagrożenia wojenne budzą strach obywateli, realny, choć czasem intencjonalnie podgrzewany przez rządy. Ale i rządzący nie są wolni od strachu... Społeczna mobilizacja skłania do ograniczenia lub zawieszenia swobody debaty politycznej, do zacierania granicy między opozycjonistą a zdrajcą i wrogiem. Kwitnie szpiegomania. Następuje brutalizacja polityki, niebezpieczna w obliczu nieuchronnego wzmacniania władzy wykonawczej. Wojenna konieczność składania, w masowej skali, ofiar z ludzi, pomniejsza w społecznej świadomości wartość ludzkiego życia.
(Jan Baszkiewicz, Francja w Europie, str. 119-120)
Spośród wymienionych poniżej skutków konfliktów wojennych zaznacz te, które odnoszą się tylko do I wojny światowej.
- Straty ludnościowe.
- Zniszczenia.
- Kryzys gospodarczy.
- Odzyskanie przez Polskę niepodległości.
- Osłabienie Rosji rewolucjami i klęską wojenną.
- Podział Niemiec na strefy okupacyjne.
- Upadek cesarstwa niemieckiego i powstanie Republiki Weimarskiej.
- Dwubiegunowy układ sił na świecie.
- Powołanie trybunału wojskowego, który miał sądzić zbrodniarzy wojennych.
- Radykalizacja nastrojów społecznych.
Jak straty bliskich i okaleczenia mogły wpłynąć na nastroje społeczne?
- Pogłębiało to nierzadko frustrację.
- Radykalizowało nastroje.
- Nie miało to wpływu na społeczeństwo.
Film dostępny pod adresem /preview/resource/R1a9k6pVXX8y6
Nagranie video. Na początku wyświetla się plansza z tytułem „Społeczeństwa w trakcie wojny”. Następnie pojawia się prof. dr hab. Andrzej Chwalba z Uniwersytetu Jagiellońskiego. Mężczyzna o siwych włosach, w ciemnych okularach siedzi na kanapie w przyciemnionym pokoju. W tle fragment dużego lustra i lampa. Film kończy się planszą z napisami: wystąpił prof. dr hab. Andrzej Chwalba, scenariusz i realizacja Contentplus.pl, na zlecenie Uniwersytetu Wrocławskiego, w ramach projektu "E‑podręczniki do kształcenia ogólnego”.
Wysłuchaj powyższego wykładu i uporządkuj swoją wiedzę na temat społecznych skutków I wojny światowej. Wymień je w punktach.
Słownik
nauka zajmująca się społecznościami – ich powstaniem i rozwojem
odmiana wirusa grypy, która doprowadziła na całym świecie do śmierci ok. 20 mln ludzi w latach 1918–1919
teoria spiskowa powstała po I wojnie światowej (po 1918 r.) w niemieckich kręgach; głosiła, że winę za przegraną wojnę ponoszą socjaliści, którzy podpisali rozejm w Compiègne na poniżających dla Niemiec warunkach i pomimo chęci Niemców do dalszej walki
(z gr. pan – wszyscy, demos – lud) epidemia choroby zakaźnej występującej w tym samym czasie na dużym terytorium – obejmującym kraje, a nawet kontynenty