Każdy człowiek ma swój świat wartości, opinii i prawd, według których stara się żyć. Dla jednych ludzi najważniejsze są wartości związane z życiem (np. szczęście, zdrowie), dla innych – wartości moralne (np. godność, honor). Jeszcze inni cenią wartości poznawcze (np. prawda, poznanie, wiedza), a są też tacy, którzy wybierają wartości estetyczne (np. piękno, uroda). Oczywiście, dzięki językowi można porównywać świat wartości, można o nich mówić, a nawet o nie się spierać.

Trzeba pamiętać, aby strzec i nie nadużywać słów określających wartości. Słowa te mogą spowszednieć, zdewaluować się (tzn. stracić swoją wartość). Bywają jednak sytuacje, w których człowiek powinien używać takich słów, bo tylko one pozwalają wyrazić jego pragnienia i uczucia. Mówi się, że są to słowa, które ludzie chcieliby „zapisać na swoich sztandarach”.

Słownictwo wartościujące

R1dhNQuy9ldDG

Kuferek Źródło: Contentplus.pl sp. z o.o., licencja: CC BY 3.0.

Wyrazy, które wyrażają oceny pozytywne lub negatywne, często są nazywane słownictwem wartościującym. Na ogół do oceniania służą przymiotniki lub przysłówki, np.: „dobry” – „zły”, „pracowity” – „leniwy”, „uczciwy” – „zakłamany”, „ładnie” – „brzydko”, „szybko” – „wolno”. Rozmieszczenie znaczeń przywołanych wyrazów zapewne nikomu nie sprawiłoby kłopotu, ponieważ słownictwo wartościujące pojawia się w każdej sferze ludzkiego życia, tak często poddawanego przecież ocenie.

Słowa mogą wyrażać wartości bezpośrednio (np. pozytywną ocenę w swoim znaczeniu zawierają przymiotniki „dobry”, „spokojny”, „godny”, a negatywną – „zły”, „kłótliwy”, „paskudny”). Często jednak wartości nie ujawniają się w sposób bezpośredni, mogą być wyrażone np. za pomocą obrazów i metafor. Dla przykładu warto przywołać określenia potoczne: „być na topie”, „być gwiazdą”, które wywołują pozytywne skojarzenia, i te, które również są obecne w języku codziennym, ale są nacechowane negatywnie, np.: „mieć doła”, „być spłukanym”.

Słowa wartościowe

Tematem tego bloku są słowa, którym przypisuje się wyjątkową wartość, są to tzw. słowa sztandarowe. Niektóre z nich są bezdyskusyjne i wspólne (np. „honor”, „życie”, „matka”, „wolność”), dzięki czemu każdy człowiek łatwo je rozpozna. Te „słowa sztandarowe” tworzą kulturę i system wartości wyznawanych przez ludzi.

Istnieją też słowa będące powodem dyskusji i sporów. Wystarczy przywołać rzeczownik „praca”, który powszechnie oznacza „działanie człowieka, zajęcie, czynność”. Trudno więc w tym wyrazie szukać bezpośrednio takich ocen, jak w słowach „mędrzec” – „głupiec”, „ładny” – „brzydki” czy „życie” – „śmierć”.

Sposób oceny określonego pojęcia zależy od sytuacji komunikacyjnej i relacji między ludźmi. Szczególnie to widać w burzliwych dyskusjach społecznych i politycznych, w których jedno słowo może wywoływać różne – również sprzeczne – opinie. Dlatego też dla niektórych osób – przywołane wcześniej – słowo „praca” staje się wielką wartością (np. dla osób bez pracy), a zarazem celem, do którego dążą.

Jak rozpoznać słowa wartościujące („słowa na sztandary”)? Zwykle takim wyrazom w zdaniu towarzyszą emocje. Jeśli ktoś używa zdań z wyrazami oceniającymi (np.: „Dla mnie najważniejsza jest prawda”, „W moim życiu najważniejszy jest spokój”, „Szczęście osobiste – to dla mnie najważniejsza wartość”), to w ten sposób daje otoczeniu do zrozumienia, że zaczyna mówić o swoich osobistych wartościach.

Poniżej zamieszczono sposoby oceniania słowa „praca”. Z zestawienia wynika, że różnorodna ocena tego wyrazu wiąże się ze znaczeniami przypisywanymi pojęciu „praca” (np. w związkach wyrazowych, metaforach i przysłowiach).

Sposób oceniania słowa „praca”

Co ciekawe, obok wartości zawsze pojawiają się antywartości. Najczęściej są to zjawiska, z którymi ludzie się nie zgadzają, które pozostają w sprzeczności z wyznawanym przez nich światopoglądem. Słowa o charakterze antywartości także można zapisać na sztandarach (np. „Precz z...”).

Słowa – symbole kulturowe

W życiu społecznym pojawiają się słowa, za którymi kryją się idee lub wartości podzielane przez większą grupę ludzi. Słowa te nabierają znaczenia w ważnych momentach historycznych, określając kulturę danego społeczeństwa. Mogą wyzwalać dodatkowo różne uczucia (np. ważnymi znakami kultury francuskiej są pojęcia: „wolność – równość – braterstwo”, czyli hasła wywodzące się z rewolucji francuskiej).

R1NCYNn8TeW4s

20 franków z napisem: „Wolność, równość, braterstwo” 20 franków z napisem: „Wolność, równość, braterstwo” Źródło: 1851, domena publiczna.

W polskiej przestrzeni publicznej często występują wyrazy odnoszące się do wydarzeń związanych z walką o wolność i niepodległość, z czasem rozbiorów, okresem II wojny światowej czy czasami PRL‑u (np. hasła: „Bóg – honor – ojczyzna”; „Solidarność”). Wszystkie te wyrazy należą do słownictwa wartościującego i występują obok słów związanych z życiem społecznym, takimi jak: „demokracja”, „wolność”, „państwo”, „patriotyzm”, „bezpieczeństwo społeczne”.

Wielkie słowa – wielkie litery

Wyrazy, które są ważne dla jakichś osób czy grup społecznych można rozpoznać też po specyficznej ortografii. W znaczeniach ogólnych (potocznych) zapisuje się je przecież małymi literami. Niekiedy jednak ze względów uczuciowych (emocjonalnych) – w wybranych tekstach lub sytuacjach komunikacyjnych – stosuje się wielkie litery. Trzeba pamiętać, by nie nadużywać tej emocjonalnej ortografii i właściwie stosować zasady uprawniające do stosowania wielkich liter jako znaku pozytywnych emocji.

Poniżej znajdziesz wskazówki określające okoliczności wprowadzania wielkich liter ze względów uczuciowych (emocjonalnych):

• w nazwach szczególnie ważnych wydarzeń historycznych, np. „Powstanie Listopadowe”, „Powstanie Warszawskie” (trzeba jednak pamiętać, że na ogół nazywy tego typu są zapisywane małymi literami, np. „unia lubelska”, „insurekcja kościuszkowska” itp.);

• w wyrazach i wyrażeniach budzących szacunek, np.: „Ojczyzna”, „Orzeł Biały”, „Naród”;

• w oficjalnych nazwach organów i instytucji państwowych, np. „Sejm i Senat Rzeczypospolitej Polskiej”, „Kancelaria Prezesa Rady Ministrów”; jeśli nie podaje się pełnej nazwy instytucji, można stosować nazwy pospolite, które zapisuje się małą literą (np. „obradował sejm i senat”, „prezydent przyjął delegację” itp.);

• w nazwach świąt, np. „Święto Konstytucji 3 Maja”; trzeba jednak pamiętać o tym, że słownikowa wersja tej nazwy brzmi: „święto Konstytucji 3 maja”, a oficjalne określenie tego dnia to: „Święto Narodowe Trzeciego Maja”.

W niektórych tekstach okolicznościowych, przygotowanych na specjalną okazję, można stosować wielkie litery w zapisie ważnych pojęć, wartości. Warto pamiętać jednak o tym, że nie wprowadza się tej reguły w tekstach codziennych, nieokolicznościowych.

Zadaniowo