Grzegorz, biskup, sługa sług bożych, wszystkim arcybiskupom, biskupom, książętom, hrabiom i innym panom Królestwa niemieckiego, broniącym wiary chrześcijańskiej pozdrowienie i błogosławieństwo apostolskie. […] postanowiliśmy Waszym Miłościom podać szczerą prawdę, jak król Henryk [Henryk IV] upokorzony pokutą uzyskał rozgrzeszenie i w jaki sposób cała sprawa po jego zjawieniu się we Włoszech się rozwija. […]

Tymczasem dowiedzieliśmy się o zbliżaniu się króla, który zanim jeszcze stanął we Włoszech, wysłał do nas przodem konne poselstwo, oświadczając gotowość zadośćuczynienia Bogu i św. Piotrowi i dla poprawy życia przyrzekając zachować bezwzględne posłuszeństwo, byle tylko mógł pozyskać od nas łaskę przebaczenia i apostolskiego błogosławieństwa. Gdy wśród długich spornych narad, za pośrednictwem posłów, ostro strofowaliśmy go za jego występki, wreszcie on nie okazując wrogich lub zuchwałych zamiarów, w towarzystwie kilku ludzi zjawił się w mieście Canossie, w którym przebywaliśmy. Tam przez trzy dni stojąc u bram zamku, zdjąwszy szaty królewskie, boso, we włosiennicy, nie pierwej przestał błagać z wielkim płaczem zmiłowania apostolskiego i przebaczenia, aż u wszystkich, którzy tam przybyli i do których uszu owe jęki doszły, wzbudził taką litość i takie współczucie, że wstawiając się za nim z wielu prośbami i łzami, wszyscy dziwili się niezwykłej zatwardziałości mego serca, a niektórzy nawet wołali, że w nas jest nie surowość apostolska, a tyrańska srogość.

W końcu skruchą jego i takim błaganiem wszystkich, którzy tam przybyli, zwyciężeni, zdjąwszy zeń klątwę, przypuściwszy go do łaski wspólności i do łona Świętej Matki Kościoła […]. Potwierdzenie otrzymaliśmy z rąk opata kluniackiego i cór naszych Matyldy i hrabiny Adelajdy oraz innych książąt, biskupów i świeckich […].

B Cytat za: Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska-Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997, s. 128.

Akt cesarski

W imię świętej i nierozdzielnej Trójcy. Ja Henryk, z Bożej łaski cesarz rzymski Augustus, dla miłości Boga i Świętego Rzymskiego Kościoła oraz pana papieża Kaliksta i dla zbawienia duszy mojej, odstępuję Bogu, świętym apostołom Pańskim Piotrowi i Pawłowi i świętemu Kościołowi katolickiemu wszelką inwestyturę za pomocą pierścienia i pastorału, zgadzając się we wszystkich kościołach mego królestwa lub cesarstwa na kanoniczny wybór i wolną konsekrację. Posiadłości i lenna [regalia] św. Piotra, zabrane od wybuchu tego sporu aż po dzień dzisiejszy, tak za czasów mego ojca, jak i za moich, zwracam, o ile je mam w posiadaniu, temuż Św. Kościołowi Rzymskiemu, jeśli zaś których nie posiadam, dopomogę wiernie do ich odzyskania. Posiadłości zaś wszystkich innych kościołów i książąt oraz innych, tak duchownych, jak świeckich, utracone w tej wojnie, zwrócę za radą książąt lub na drodze prawa, o ile je posiadam, te zaś, których nie posiadam, dopomogę wiernie odzyskać. I daję prawdziwy pokój panu papieżowi Kalikstowi i Św. Kościołowi Rzymskiemu i wszystkim, którzy po stronie jego stoją lub stali. A we wszystkich sprawach, w których Św. Kościół Rzymski zażąda ode mnie pomocy, wiernie go wesprę, w tych zaś sprawach, w których skargę przede mną wytoczy, wymierzę mu należną sprawiedliwość. To wszystko działo się za zgodą i radą książąt, który imiona są podpisane: [następują podpisy].

Akt papieski

Ja Kalikst, biskup, sługa sług Bożych, Tobie, umiłowanemu Synowi Henrykowi, z Bożej łaski cesarzowi rzymskiemu Augustowi, zezwalam, aby wybory biskupów i opatów królestwa niemieckiego, którzy podlegają królestwu, dokonywały się w Twojej obecności, bez symonii i jakiegokolwiek gwałtu, w ten sposób, abyś w razie wynikłej między stronami niezgody, za radą lub wyrokiem metropolity i biskupów z tejże prowincji, rozsądniejszej stronie udzielił swej zgody i pomocy. Wybrany zaś niechaj otrzyma od Ciebie za pomocą berła lenna [regalia] i to, co Ci z tego tytułu wedle prawa winien będzie, niech wypłaci. Kto zaś z innych stron cesarstwa zostanie wyświęcony, w ciągu sześciu miesięcy lenna za pomocą berła od Ciebie ma otrzymać, i to, co Ci z tego tytułu wedle prawa winien będzie, niechaj wypełni; z wyjątkiem tego wszystkiego, co oczywiście należy do Kościoła Rzymskiego. W sprawach zaś, w których wniesiesz do mnie skargę i zażądasz pomocy, wedle obowiązku mego urzędu pomocy tej Ci udzielę. Daję prawdziwy pokój Tobie oraz wszystkim, którzy po stronie Twojej są lub byli w czasie tego sporu.

D Źródło: Wiek V–XV w źródłach. Wybór tekstów źródłowych z propozycjami metodycznymi dla nauczycieli historii i studentów, oprac. M. Sobańska‑Bondaruk, S.B. Lenard, PWN, Warszawa 1997, s. 129–130.

Richard William Southern Kształtowanie średniowiecza

Nowa epoka miała swoich proroków, jak i bojowników, z których największym był Grzegorz VII. O Grzegorzu VII krążyło mnóstwo anegdot. Wszystkie te powiastki świadczą o dramatycznej wprost sile [jego] charakteru. Pontyfikat jego na pewno nie był sukcesem w znaczeniu praktycznym. Swą działalnością papieską nie przyspieszył w najmniejszym stopniu procesu centralizacji władzy w Rzymie ani nie podniósł prestiżu papieża w kalkulacji ludzi praktycznych. Umierał opuszczony przez większość kardynałów; dla tchórzliwych był zbyt niebezpieczny, zbyt zaś gwałtowny dla umiarkowanych; zbyt władczy dla ludzi o pewnej duchowej niezależności. Fantaści uważali go za zbyt giętkiego polityka, a politycy za nadmiernego ryzykanta. Z tej czy innej racji ludzie od niego odchodzili. Synody z ostatnich jego lat (1080–1084) to już tylko cień wspaniałych manifestacji jego potęgi, z których największy był synod laterański w roku 1079; urzędnicy opuścili Grzegorza VII, praca sekretariatu zalegała. U schyłku życia władzy jego nie uznawała bądź kwestionowała większa część Europy. Wszędzie powstał zamęt i chaos. Ale porażka jego, cokolwiek o niej sądzić, była tylko chwilowa. Ta „gorliwość nie dla chwały własnej, lecz dla chwały apostołów” zjednywała ludzi dla nowego ustroju Kościoła z papieżem u jego steru; i z czasem, pod naciskiem potrzeby życia, zaczęła z nową siłą rodzić owoce jego gorliwości.

C Źródło: Richard William Southern, Kształtowanie średniowiecza, tłum. H. Pręczkowska, Warszawa 1970.