Sprawdź się
Przeczytaj akt powstania i na jego podstawie wykonaj ćwiczenie.
Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiegoPrzytłoczeni tym ogromem nieszczęść, znękani bardziej zdradą, aniżeli mocą oręża nieprzyjacielskiego, zostający bez najmniejszej krajowego rządu opieki, postradawszy Ojczyznę, a z nią używanie najświętszych praw wolności, bezpieczeństwa, własności, tak osób jako i majątków naszych, zdradzeni i naigrywani od jednych, opuszczeni od drugich rządów; my Polacy, Obywatele, mieszkańcy województwa krakowskiego, poświęcając Ojczyźnie życie nasze, jako jedne dobro, którego nam jeszcze tyrania wydrzeć nie chciała, idziemy do tych ostatnich i gwałtownych środków, które nam rozpacz obywatelska podaje. […] przekonani, iż pomyślny skutek wielkiego przedsięwzięcia naszego najwięcej od najściślejszego nas wszystkich zjednoczenia zależy, wyrzekamy się wszelkich przesądów i opinii, które obywateli, mieszkańców jednej ziemi i synów jednej Ojczyzny dotąd dzieliły lub dzielić mogą.
Źródło: Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego, [w:] Akt powstania kościuszkowskiego, tekst dostępny w internecie pl.wikisource.org, 1794.
Jakie wartości były ważne dla inicjatorów powstania? Połącz pojęcia z odpowiadającymi im fragmentami źródła.
<q>postradawszy Ojczyznę, a z nią używanie najświętszych praw wolności</q>, <q>pomyślny skutek wielkiego przedsięwzięcia naszego najwięcej od najściślejszego nas wszystkich zjednoczenia zależy, wyrzekamy się wszelkich przesądów i opinii, które obywateli, mieszkańców jednej ziemi i synów jednej Ojczyzny dotąd dzieliły lub dzielić mogą</q>, <q>postradawszy Ojczyznę, a z nią używanie najświętszych praw […] własności, tak osób jako i majątków naszych</q>, <q>my Polacy, […] poświęcając Ojczyźnie życie nasze […] , idziemy do tych ostatnich i gwałtownych środków, które nam rozpacz obywatelska podaje</q>
| niepodległość, suwerenność, wolność | |
| nietykalność osobista i majątkowa | |
| ojczyzna, patriotyzm | |
| braterstwo |
Poniżej znajdują się fragmenty manifestu, którego autorem jest dyplomata i generał wojsk rosyjskich Osip Igelström. Po zapoznaniu się z nimi wykonaj ćwiczenie.
Manifest rosyjski przeciwko aktowi insurekcji kościuszkowskiejA
Występni autorzy tego dzieła [aktu powstania], w którym ukazuje się potworne zjednoczenie kłamliwych przejawów patriotyzmu i obwieszcza pogwałcenie prawa własności i gdzie najwyższa bezczelność łączy się z szaleństwem i pogardą wszelkiego szacunku, mają odwagę ujawnić swe nazwiska. […]
B
Tak wiele zbrodni nie zostanie nieukaranych. Oddziały Jej Cesarskiej Mości, dla której tak drogie jest utrzymanie spokoju w Polsce, już otrzymały rozkazy rozproszenia powstańców, co z resztą już z powodzeniem zaczynają robić. […] Trzeba, by intryga była ścigana, a hipokryzja zdemaskowana.
C
Niżej podpisany, [najwyższy] generał i minister pełnomocny Jej Cesarskiej Mości Wszechrosji, […], ma zaszczyt prosić króla i jego radę, by przyśpieszyć zwołanie sądów sejmowych i innych trybunałów, do których należy rozpatrywanie wyżej wymienionych przestępstw. […] Wypada jeszcze raz nakazać, by trybunały zdwoiły swą czujność w celu dojścia i wykrycia tajnych autorów i inicjatorów tych niepokojów, by wyjawić ich stronników i dać im poznać surowość prawa.
D
Powstańcy, których szalona wściekłość mogłaby wzywać pomsty, lecz którzy tylko ściągnęli na siebie pogardę, wyjawiając środki utrzymania swojej insurekcji, nie powinni być obrażani. Tak więc powody, dla których niżej podpisany składa swe prośby, nie mają innego celu jak tylko utwierdzenie w Polsce stanu tak potrzebnego jej spokoju, będącego jedynym środkiem zabezpieczenia jej bytu.
Źródło: Osip Igelström, Manifest rosyjski przeciwko aktowi insurekcji kościuszkowskiej, Warszawa 1794, tekst dostępny w internecie pl.wikisource.org.
Przyporządkuj fragment źródła do stwierdzenia, które go opisuje. W prawej kolumnie tabeli wstaw A, B, C lub D.
| Stwierdzenie | Tekst |
|---|---|
| Nagromadzenie inwektyw pod adresem powstańców. | |
| Wezwanie do ścigania zamieszanych w powstanie spiskowców. | |
| Powstańczy zryw przyrównany do rebelii, którą należy stłumić przy pomocy wojska. | |
| Zachęta do wycofania się z powstania w zamian za gwarancję bezpieczeństwa. |
Zapoznaj się z poniższymi tekstami, a następnie wykonaj polecenie.
Pamiętniki Jana Kilińskiego, szewca, a razem pułkownika 20 regimentuTak tedy ja z tym księdzem Mejerem wzięliśmy Boga na pomoc i zaraz staraliśmy się szukać przyjaciół do rozpoczęcia naszych zamysłów; więc ja starałem się o rzemieślników do tej konspiracji […]. Przysięgliśmy sobie, że się do ostatniego momentu bronić będziemy; bo każdy obywatel w największym sposobie był udręczony przez podatki […]; na wypłacanie się za kwaterunek na Moskali, czegośmy dłużej znieść tak wielkiego obciążenia nie mogli, bo właśnie cośmy tylko z pracy rąk naszych zarobili, to na samych tylko Moskali ledwie nam wystarczyć mogło.
Źródło: Pamiętniki Jana Kilińskiego, szewca, a razem pułkownika 20 regimentu, [w:] Teksty źródłowe do nauki historii w szkole średniej. Polska od Sejmu Wielkiego do trzeciego rozbioru, t. 45, oprac. A.M. Skałkowski, Kraków 1923, s. 24–25.
Pamiętniki czasów moichDo ciężkich zaborów i start naszych przydane na sejmie grodzieńskim obelgi i gwałty posunęły do rozpaczy rozjątrzony naród polski. W zostawionym jeszcze kawałku ziemi polskiej nie przestawali Moskale wyrządzać tysięcznych gwałtów i ucisków, Igelström panował wszechwładnie w Warszawie. Młodzież polska, zasmakowawszy przez Sejm Czteroletni słodyczy niepodległości, żywo czuła więzy i obelgi dzisiejsze. Mieszczanie, zakosztowawszy nadanych im swobód, znieść nie mogli wydarcia ich sobie. Zmniejszenie wojska, oddalenie od służby oficerów, po większej części prócz płacy stopniów swych nie mających innego utrzymania się sposobu, i wojskowych do rozpaczy przywiodła.
Źródło: Julian Ursyn Niemcewicz, Pamiętniki czasów moich, t. 2, oprac. J. Dihm, Warszawa 1957, s. 68–69.
W jaki sposób powstańcy odnosili się do Rosji? Przeczytaj tekst, a następnie wykonaj polecenia.
Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiegoOgłaszając się bezwstydnie carowa za gwarantkę całości, niepodległości i szczęścia Polski, rozrywała i dzieliła jej kraje, znieważała jej niepodległość, trapiła bezustannie wszelkiego rodzaju klęskami. Gdy zaś Polska zbrzydziwszy sobie jej obelżywe jarzmo, odzyskała prawa samowładności swojej, użyła przeciw jej zdrajców Ojczyzny, bezbożny ich spisek wsparła całą swą mocą zbrojną, a chytrze od obrony kraju odwiodłszy króla, któremu sejm prawy i naród wszystkie swoje siły powierzył, wkrótce samychże zdrajców haniebnie zdradziła. Przez takie podstępy stawszy się panią losów Polski, wezwała do łupów Fryderyka Wilhelma, nagradzając jego wiarołomstwo w odstąpieniu najuroczystszego z Polską traktatu. […] [Carowa] depcze w [zemście] najświętsze prawa wolności, bezpieczeństwa, własności osób i majątków obywatelskich.
Źródło: Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego, [w:] Akt powstania kościuszkowskiego, tekst dostępny w internecie pl.wikisource.org, 1794.
Akt powstania dokładnie określił uprawnienia władz powstańczych. Przeczytaj fragment tekstu, a następnie wskaż w odpowiednich miejscach w tabeli oraz w zdaniu, czy dana kompetencja miała należeć do Naczelnika powstania, czy do Rady Najwyższej Narodowej.
Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiegoUwolnienie Polski od obcego żołnierza, przywrócenie i zabezpieczenie całości jej granic, wytępienie wszelkiej przemocy i uzurpacji, tak obcej, jak i domowej, ugruntowanie wolności narodowej i niepodległości Rzeczypospolitej, ten jest cel święty powstania naszego. Za powszechną […] nas wszystkich wolą stanowimy co następuje:
3. Do władzy jedynej Naczelnika [Tadeusza Kościuszki] należeć będzie: urządzenie siły zbrojnej narodowej, nominowanie osób na wszystkie stopnie wojskowe i sposób użycia tejże siły zbrojnej przeciw nieprzyjaciołom ojczyzny i niniejszego powstania naszego. […]
5. Rada Najwyższa Narodowa opatrzy skarb publiczny na utrzymanie siły zbrojnej narodowej, na opędzenie [pokrycie] wszystkich wydatków wewnętrznych jako i innych, które uzna za nieuchronne w celu powstania naszego. […] Na koniec zatrudniać się będzie prostowaniem opinii publicznej i rozkrzewianiem ducha narodowego, aby ojczyzna i wolność była hasłem największych ofiar dla wszystkich ziemi polskiej mieszkańców. […]
9. Pod ten sąd [Rady] podpadać będą wszystkie zbrodnie przeciwko narodowi i czyny przeciwne świętemu celowi powstania naszego, jako zbrodnie przeciwko celowi zbawienia ojczyzny popełnione. Wszystkie te zbrodnie karze śmierci podpadać będą.Źródło: Akt powstania obywatelów, mieszkańców województwa krakowskiego, [w:] Akt powstania kościuszkowskiego, tekst dostępny w internecie pl.wikisource.org, 1794.
| Naczelnik powstania Tadeusz Kościuszko | Rada Najwyższa Narodowa | |
| Nadawanie orderów zasłużonym w boju żołnierzom | □ | □ |
| Działania propagandowe i nadzór nad cenzurą | □ | □ |
| Ogłoszenie poboru do wojska | □ | □ |
| Nakładanie nowych podatków | □ | □ |
| Nadawanie stopni wojskowych | □ | □ |
| Opracowywanie taktyki wojennej | □ | □ |
| Zaciąganie pożyczek w kraju i za granicą. | □ | □ |
| Ściganie zbrodni przeciwko powstaniu i ojczyźnie. | □ | □ |
Rada Najwyższa Narodowa sprawowała władzę {#cywilną}/{wojskową}, natomiast naczelnik powstania miał pełnię władzy {cywilnej}/{#wojskowej}.
Przeanalizuj relację „Gazety Krajowej” z wybuchu powstania, a następnie wykonaj polecenia.
„Gazeta Krajowa”, 22 IV 1794Dnia 17 rano o godzinie czwartej święta insurekcja wybuchnęła. Huk armat, bicie w dzwony i bębny na gwałt wyruszyły z domów wszystkich miasta mieszkańców. […] Około godziny szóstej krwawa z garnizonem rosyjskim, zamyślającym zabrać arsenał i rozbroić wojska Rzeczypospolitej, zaczęła się walka i godzin 36 trwała. Wszędzie dzielne wojsko polskie z odważnym ludem na hasło sławy i wolności broniących się do upadłego Moskalów ze wszystkich stanowisk wyparło i trupami ich wszystkie prawie ulice i kąty miasta usłało. Pomimo ustawicznych alarmów i zagrożonego wpadnienia wojsk pruskich w bliskości miasta stojących, które jednak, znajdując także waleczny odpór z baterii za miastem wysypanych, cofnęły się z dosyć znaczną stratą.
Na koniec dnia 18 po nadaremnym oporze, po obróceniu w perzynę pałacu, w którym mieszkał JP Igelström, generał dowódca rosyjski, cały prawie garnizon moskiewski wytępiony został. Ci, których miecz i kule nie zgładziły, w niewolę dostali się i są uwięzieni w arsenale, zamku, ratuszu i przy prochowniach. Cały sztab rosyjski zginął lub jest pojmany, wyjąwszy generałów Igelströma i Zubowa, z którymi co się stało, nie wiadomo.
Wszystkie armaty, wszelka broń i amunicja zdobyte zostały. Po całym mieście rozlegały się okrzyki: Wiwat naród! Wiwat wolność!Źródło: „Gazeta Krajowa”, 22 IV 1794, [w:] Epoka nowożytna. Teksty źródłowe. Tematy lekcji i zagadnienia do historii w szkole średniej, oprac. M. Ferenc, 2001, s. 270–271.
Wskaż nazwę miasta, w którym rozegrały się wydarzenia opisane w tekście.
- Kraków
- Warszawa
- Wilno
- Grodno
Zaznacz na zielono przymiotniki, które wskazują na pozytywny stosunek autora do powstania.
przymiotniki
„Dnia 17 rano o godzinie czwartej święta insurekcja wybuchnęła”.
„Wszędzie dzielne wojsko polskie z odważnym ludem […] broniących się do upadłego Moskalów ze wszystkich stanowisk wyparło i trupami ich wszystkie prawie ulice i kąty miasta usłało”.
„[Wojska pruskie] znajdując także waleczny odpór z baterii za miastem wysypanych, cofnęły się z dosyć znaczną stratą”.
Wskaż przymiotniki, które wskazują na pozytywny stosunek autora do powstania.
„Dnia 17 rano o godzinie czwartej święta insurekcja wybuchnęła”. „Wszędzie dzielne wojsko polskie z odważnym ludem [...] broniących się do upadłego Moskalów ze wszystkich stanowisk wyparło i trupami ich wszystkie prawie ulice i kąty miasta usłało”. „[Wojska pruskie] znajdując także waleczny odpór z baterii za miastem wysypanych, cofnęły się z dosyć znaczną stratą”.
Powieść historyczna czy opracowanie historyczne? Zapoznaj się z poniższymi tekstami źródłowymi i wykonaj związane z nimi polecenia.
Tekst A
Racławice. Powieść historyczna dla młodzieżyNagle na szczycie wzgórza ukazał się cwałem pędzący Naczelnik. Widać go było w chmurach czerwonawego dymu, w przyćmionym, ponurym blasku skłaniającego się ku zachodowi słońca. Zjawił się niby duch jakiś, niby widmo w chmurach dymu prochowego, w krwawym blasku słonecznym, a koło niego kule padały i nieomal spod kopyt jego konia pryskały w górę całymi snopami piasku. Obok niego kręciła się, cwałowała gromada jeźdźców i Antek też między nimi. Naczelnik na wzgórzu zatrzymał konia i ręką począł wzywać kosynierów, by szli naprzód. […] Zawyrczały bębny, wiatr rozwinął sztandar z Matką Boską Częstochowską i Orłem Białym, czworoboki się złamały i kosynierka potoczyła się naprzód. Zadudniła ziemia pod ciężkimi ich stopami, kosy brzęczały jak pszczoły w ulu, a ojciec Ansgary powstał i czarnym krzyżykiem żegnał biegnących, szepcząc:
– W Imię Ojca i Syna, i Ducha Świętego! […]
A gdy się zrównali z Naczelnikiem, ten zdjął z głowy magierkę i wołał:
– Zabrać mi, chłopcy, te armaty! Bóg i Ojczyzna! Naprzód, wiara! – i, spiąwszy konia ostrogami, cwałował obok kosynierki. […]
Waliły się chłopy na ziemię niby dęby u korzenia podcięte, z ciężkim jękiem lub westchnieniem padali, ale reszta raz nabytym pędem ruszała dalej, a kosy brzęczały złowrogo, podnosiły się w górę i strasznym rozmachem groziły. Przebiegli koło szeregów piechoty polskiej, koło działobitni polskiej, która nagle umilkła, toczą się dalej i już, już są przy armatach nieprzyjaciela! Pierwszy dopadł do nich w paru olbrzymich skokach Wojciech Bartos, i dysząc ciężko, czapką zdusił lont gorejący, który właśnie kanonier rosyjski przykładał do zapału armatniego, a potem na odlew tak ciął kosą osłupiałego przeciwnika, że głowa odpadła od tułowia i krew buchnęła, niby wodotrysk purpurowy, w górę.Źródło: Walery Przyborowski, Racławice. Powieść historyczna dla młodzieży, Warszawa 2013, s. 159–161.
Tekst B
Racławice 1794Po gwałtownej i paraliżującej nawale ognia artylerii polskiej na pozycje Rosjan Naczelnik podjechał na koniu do ukrytych za pagórkiem kosynierów. Stanął przed ich frontem z dobytym pałaszem i wskazując w kierunku baterii rosyjskich, zawołał: „Zabrać mi chłopcy te armaty! Bóg i Ojczyzna! Naprzód wiara! Na ten rozkaz – wspomina uczestnik bitwy Wojciech Mączyński – wieśniacy ci pędzą na nieprzyjaciela i to tak gwałtownie, że zaledwie armaty rosyjskie były w stanie dwa tylko kartaczami wyzionąć na nich ognie, a już je zdobyli”. […] Kolumnę szturmową chłopów wspierały po bokach po dwie kompanie regularnej piechoty 3. i 6. regimentu. Z tyłu w odwodzie pozostawił Naczelnik jedną kompanię 6. regimentu na wypadek, gdyby atak kosynierów się załamał. W rzeczywistości jej zadaniem było powstrzymać ewentualną rejteradę chłopów. […]
Pierwszy dopadł 12‑funtowej armaty kosynier z Rzędowic Wojciech Bartosz Głowacki, a widząc, że kanonier rosyjski zamierza ją odpalić, zerwał z głowy krakuskę i przykrył nią zapał armaty, uniemożliwiając oddanie z niej strzału. Zaraz za Bartoszem wpadli na baterię dwaj inni chłopi, Stanisław Świstacki z Zakrzowa i Jędrzej Łakomski, którzy wysiekli kosami kanonierów i zdobyli drugą armatę. Przy zdobywaniu trzeciej odznaczył się chorąży Krzysztof Dębowski z 3. regimentu. Opanowawszy trzy armaty, chłopi rzucili się na pozostałe, które zdążyły tylko dwa razy wystrzelić, i również je zdobyli. Nie rozumiejąc francuskiego słowa pardon, oznaczającego darowanie życia, chłopi „na śmierć bili, a potem trupów obdzierali”.Źródło: Bartłomiej Szyndler, Racławice 1794, Warszawa 2009, s. 130–131.
Tekst A jest przykładem {#powieści historycznej}/{opracowania historycznego}. Tekst B to fragment {powieści historycznej}/{#opracowania historycznego}.
Przyporządkuj stwierdzenia do odpowiednich kategorii.
Przeżycia bohaterów raczej nie zajmują wiele miejsca., Trudno rozróżnić, czy wypowiedzi bohaterów zostały zaczerpnięte ze źródeł historycznych, czy też są wymyślone przez autora., Obok postaci historycznych pojawiają się postaci fikcyjne., Autor uwzględnia wyłącznie znane fakty., Czytelnik z łatwością rozróżnia tekst odautorski od cytatów pochodzących ze źródeł historycznych., Autor stawia sobie pytania badawcze, na które próbuje znaleźć odpowiedzi w źródłach., Narracja prowadzona jest z perspektywy świadka historii., Tekst napisany jest plastycznym, nacechowanym emocjonalnie językiem., Niektóre wydarzenia zdarzyły się na pewno, a niektóre – chociaż wydają się prawdopodobne – są wytworem wyobraźni autora., Beletryzacja historii ma na celu jej popularyzację wśród szerokiej publiczności., Praca ma charakter specjalistyczny., W tekście brak rozbudowanych opisów.
| Powieść historyczna | |
|---|---|
| Opracowanie historyczne |
Przeanalizuj ilustrację i na jej podstawie uzupełnij poniższy tekst.
Przeanalizuj opis alternatywny ilustracji i na jej podstawie uzupełnij poniższy tekst.
Wieko grobu odsuwają 1. Tadeusz Kościuszko, 2. Austrię, 3. symboliczną, 4. Rosję, 5. propagandową, 6. Stanisław August Poniatowski, 7. Prusy, 8. targowiczanie, 9. barzanie, 10. zniewolenie, 11. Polski. [...] Mężczyźni stojący biernie po prawej stronie to postaci „dziwiące się tej bezczelności”. [...]
Nie wiadomo, kto zlecił Smuglewiczowi namalowanie tej sceny. Dzieło mogło pełnić podwójną funkcję: 1. Tadeusz Kościuszko, 2. Austrię, 3. symboliczną, 4. Rosję, 5. propagandową, 6. Stanisław August Poniatowski, 7. Prusy, 8. targowiczanie, 9. barzanie, 10. zniewolenie, 11. Polski (pokazując bohaterstwo i znaczenie Kościuszki) oraz #satyryczną (krytykując postawę popleczników Katarzyny II). [...] Tylko Kościuszko jest w stanie uratować Polskę na skraju unicestwienia – gnębioną przez targowiczan, a pośrednio również przez zaborców. Ratunkiem dla kraju mogłyby się stać Konstytucja 3 maja i wprowadzone reformy.
Tadeusz Kościuszko, Polski, propagandową, Prusy, targowiczanie, Austrię, zniewolenie, niewinność, barzanie, Stanisław August Poniatowski, satyryczną, symboliczną
.......................................................... zatrzymuje kobietę prowadzoną przez kilku szlachciców prosto do wymurowanego dołu. Luźna suknia bohaterki, podobna do antycznej szaty, podpowiada, że mamy do czynienia z postacią nierealną, ........................................................... To personifikacja .........................................................., która zaraz zostanie wepchnięta do grobu. Biel stroju wskazuje jej .........................................................., a kajdany na rękach i łańcuch – ........................................................... Polonia ma zaciśnięte oczy, ale Kościuszko stara się zwrócić jej uwagę na pomnik upamiętniający Konstytucję 3 maja. Postument obsiadły jednak czarne orły symbolizujące .......................................................... i Rosję, a więc winnych drugiego rozbioru (1793).
Wieko grobu odsuwają ........................................................... […] Mężczyźni stojący biernie po prawej stronie to postaci „dziwiące się tej bezczelności”. […]
Nie wiadomo, kto zlecił Smuglewiczowi namalowanie tej sceny. Dzieło mogło pełnić podwójną funkcję: .......................................................... (pokazując bohaterstwo i znaczenie Kościuszki) oraz .......................................................... (krytykując postawę popleczników Katarzyny II). […] Tylko Kościuszko jest w stanie uratować Polskę na skraju unicestwienia – gnębioną przez targowiczan, a pośrednio również przez zaborców. Ratunkiem dla kraju mogłyby się stać Konstytucja 3 maja i wprowadzone reformy.
Ilustracja przedstawia grupę osób. Da dole kobieta Katarzyna II w towarzystwie mężczyzn, którym wyraźnie sugeruje, że nie chce oglądać tego co w górze. Z nieba fruną aniołowie z portretami w złotych, rzeźbionych ramach. Na piedestale uskrzydlony mężczyzna w mundurze z szablą. Artysta chciał ukazać Alegorię powstania kościuszkowskiego krzyżującego zamysły Katarzyny II. Odpowiedz na poniższe pytanie, jaką wymowę ma rysunek?
A – Autor przedstawił zstępujących z obłoków powstańców, z jego naczelnikiem Tadeuszem Kościuszką na czele. Ich działaniom sprzyja opatrzność, co symbolizuje trójkąt otoczony promieniami. Powstańcy występują w roli zbawców ojczyzny, którzy położą kres rosyjskiej dominacji nad Wisłą.
B – O uzależnieniu od Rosji świadczą osoby skute kajdanami, stojące za plecami Katarzyny II.
C – Wyzwolenie zapowiada postać, której udało się uwolnić z kajdan i która wskazuje palcem w kierunku nieba, skąd nadlatują powstańcy.
D – Mężczyzna w centralnej części rysunku wysypuje przed carycą kosztowności, co oznacza, że korupcja nie będzie odtąd narzędziem umożliwiającym Rosji kontrolowanie polskiej polityki.
Rysunek ma wymowę {#propowstaniową}/{antypowstaniową}.