Przepisy od Komisji Edukacji Narodowej Pensjomistrzom i Mistrzyniom

Zakazuje się odtąd każdemu Pensjomistrzowi i Mistrzyni przyjmować dzieci nad liczbę dziesięciu w Warszawie, a 12 po województwach, bez wyraźnego pozwolenia komisarza departamentowego. […] młode osoby obojga płci płacą pensją roczną za wikt i wszelkie wydatki na edukacją potrzebne […] Pod tym chyba warunkiem mogłoby się pozwolić, mężowi i żonie, za sposobnym uznanym do edukowania osób, każdy swojej płci, trzymać w jednym domu obojga płci wychowańców, gdyby tak było ułożone mieszkanie, żeby zupełnie mężczyźni od białychgłów odzielonemi będąc, żadnej z sobą nie mieli komunikacji, u jednego nie jadali stołu, razem się nie uczyli, słowem, nie widywali się. […]

Pierwsze lata od 6‑tego aż do 10‑tego na tem zejdą, żeby dziecię doskonale najpierw po polsku nauczyło się czytać i pisać. Nauka języka francuskiego i niemieckiego równym wzorem prowadzona będzie, i początki arytmetyki. […]

Od 10‑tego roku łacina może być zaczęta […]. Od 12‑go do 14‑go chłopcom letkie początki geometrii i panienkom także […]. Jak pannom tak chłopcom należy umieć historią narodową.

A Źródło: Przepisy od Komisji Edukacji Narodowej Pensjomistrzom i Mistrzyniom, [w:] Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773–1776, oprac. Z. Kukulski, Lublin 1923, s. 57–61.

Przepis do szkół parafialnych

Formując tak człowieka ciało, w tym większym mieć potrzeba staraniu umysł jego, im edukacja moralna trudniejsza jest nad fizyczną; oświecić rozum i w sercu zaszczepić cnotę, to cel i owoc całej pracy. Od pierwiastków życia i rodzice, i nauczyciele na to powinni całą usilność obrócić. Dalsze zaś wydoskonalenie wyższym szkołom zostawiwszy, same czytanie, pisanie i rachowanie, czyli arytmetykę, nauczycielom parafialnym zalecamy.

Co do porządku i policji szkół:

1. Czas edukacji całej w przeciągu lat 12 zamykać by się powinien, a za tym od lat 4 lub 5 dzieci powinne zaczynać pierwiastkową swą edukacją, aby w roku 17. lub 18. mogli być już do usług Ojczyzny użytecznemi.

2. Równość wszelkiej kondycji między dziećmi utrzymywać, dystynkcją osób zachowawszy z przymiotów i aplikacji, pomnąc, iż dzieci szlacheckie równie jak chłopskie, nic są innego w społeczności tylko dzieci.

3. W rzeźwości i wesołości utrzymywać, wiele pomaga, co do zdrowia, ciała i umysłu.

B Źródło: Przepis do szkół parafialnych, [w:] Pierwiastkowe przepisy pedagogiczne Komisji Edukacji Narodowej z lat 1773–1776, oprac. Z. Kukulski, Lublin 1923, s. 24–28.

Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów

P[ytanie]: Co jest Kadet?

O[dpowiedź]: Jest to człowiek młody dobrze urodzony, oddany pod dozór osób, którzy obyczaje jego kształcić, rozum polerować, i wiadomościami zdobić powinny, na to aby go uczyniły godnym zaszczytu szlachetnego urodzenia.

P: Pod jakim gatunkiem karności zostaje Kadet?

O: Żołnierskiej.

P: Czy dla tego aby każdy wstąpił w stan żołnierski?

O: Nie. Każdemu wolno ten stan obrać, który mu skłonność i sposobność wyznaczy; i tym końcem wprowadzone są w tym Zgromadzeniu nauki do wszystkich sposobiące stanów; karność zaś żołnierska obrana, bo najporządniejsza i najszlachetniejsza.

P: Jaki powinien być Kadet?

O: Powinien mieć miłość, bojaźń Boga i przywiązanie do religii przed oczyma; powinien ojczyznę swą kochać i jej dobro nade wszystko, i sposobić się do tego, aby się mógł poświęcić na jej usługi; powinien być cnotliwy, pełen poszanowania dla zwierzchnich, dobroczynności i afektu dla równych, względu dla niższych.

C Źródło: Katechizm moralny dla uczniów Korpusu Kadetów, [w:] Prawidła moralne dla Szkoły Rycerskiey: zbiór pism tyczących się moralney edukacyi wychowania Szkoły Rycerskiey przez Adama Czartoryskiego w roku 1774 ułożone, Warszawa 1824, s. 1–2.

Adam Kazimierz Czartoryski Drugi list Imć Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córek

Z ust [matki] powinny te przymioty i te wiadomości, które je [córki] w dobie przyzwoitej uczynią, żonami, matkami, obywatelkami, paniami dobremi, że dobra żona wspólnicą staje się wszystkich zachodów zdarzyć mogących się w stadle, że dzielić powinna z mężem ciężar domowego gospodarstwa, że gospodarstwo nie na skrzętności, nie na zrzędzie, lecz na pomiarkowaniu i na rządzie dobrym się zasadza, że chcąc rzeczy mieć w dokładnym ułożeniu, trzeba się pilnie uczyć rachuby, znać się na rejestrach, znać się na cenie rzeczy, że przed zabrnieniem w długi chronić się nade wszystko należy, wystrzegać się tudzież owej niepomiarkowanej żądzy dogodzenia najmniejszym, choć nader kosztownym, zachceniom; [...] źle ten bowiem uczy, kto sam źle umie. Znać im należy, i z zapaleniem nawet cenić, obywatelstwo, męstwo, zdatność do usług publicznych, charakter ściśle poczciwy, i przymioty słodycz społeczności stanowiące; z synów bowiem swoich winne są stawić ojczyźnie najużyteczniejszych obywatelów, a z córek matki godne i sposobne do wychowywania obywatelów.

D Źródło: Adam Kazimierz Czartoryski, Drugi list Imć Pana Doświadczyńskiego do przyjaciela swego względem edukacji córek, Warszawa 1781, s. 31–33.