CBOS Zaufanie społeczne

Pomimo wzrastającego przekonania o efektywności i potrzebie wspólnego działania na rzecz społeczności lokalnych i osób potrzebujących oraz pozytywnych symptomów świadczących o zaangażowaniu Polaków w działalność grup i stowarzyszeń o charakterze społecznym, trudno jeszcze mówić o silnym społeczeństwie obywatelskim w Polsce. Społeczne zaangażowanie – czy to w ramach organizacji obywatelskich, czy też poza nimi – wykazuje zaledwie nieco ponad jedna trzecia ogółu dorosłych mieszkańców naszego kraju. Kluczową kwestią w budowaniu społeczeństwa, opartego na samoorganizacji obywateli i podejmowaniu przez nich działań w celu współtworzenia swoich społeczności lokalnych oraz wspólnego rozwiązywania problemów społecznych, wydaje się zaufanie.

zaufanie Źródło: CBOS, Zaufanie społeczne, „Komunikat z badań” 2010, nr BS/29/2010, s. 1.

Piotr Sztompka Socjologia. Analiza społeczeństwa

Jeśli system reguł społecznych wskazujących pożądane cele i właściwe środki działań ludzkich jest dobrze artykułowany, spójny, przejrzysty i legitymizowany, wytwarza się poczucie porządku, przewidywalności, regularności i bezpieczeństwa egzystencjalnego. Już samo to wystarczy, aby pojawiło się uogólnione zaufanie typu instrumentalnego, efektywnościowego ‐ oczekiwanie sprawnego funkcjonowania systemu, poszczególnych instytucji, ról czy osób. Jeżeli do tego treść reguł prawnych, moralnych, zwyczajowych gwarantuje sprawiedliwość, postępowanie fair, bezpieczeństwo socjalne, ochronę obywateli, prawa podmiotowe itp., wówczas wytwarza się także uogólnione zaufanie typu aksjologicznego czy opiekuńczego. I przeciwnie, chaotyczne, niespójne, słabo legitymizowane reguły czynią działania przypadkowymi i nieprzewidywalnymi, tworzą poczucie anarchii, niepewności i zagrożenia. Uogólniona nieufność instrumentalna, percepcja kompletnej nieefektywności systemu, stanowi w takich warunkach naturalną reakcję. Jeśli do tego treść reguł jest postrzegana jako niesprawiedliwa, amoralna lub stronnicza, rodzi się także nieufność typu aksjologicznego czy opiekuńczego, przekonanie o szerzeniu się zła i niemożności polegania na kimkolwiek.

socjologia Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 318–319.

Piotr Sztompka Socjologia. Analiza społeczeństwa

Istotne znaczenie dla generowania zaufania lub nieufności posiada przejrzystość organizacji społecznej, lub przeciwnie ‐ niejasność i tajemniczość struktur politycznych czy gospodarczych. To, co znamy i rozumiemy, budzi zaufanie. Jeżeli budowa, racje istnienia, zasady działania, kompetencje i osiągane przez instytucje rezultaty są dobrze widoczne, łatwe do zrozumienia, podlegające kontroli ‐ czujemy się bezpiecznie i obdarzamy instytucję zaufaniem. I przeciwnie, jeśli struktura i funkcjonowanie instytucji są niejasne, ukryte, zawikłane, trudne do pojęcia, naturalną reakcją będzie uogólniona nieufność.

Ważna jest także trwałość porządku społecznego, lub przeciwnie ‐ płynność i przejściowość organizacji i instytucji. Jeśli organizacja społeczna, struktura instytucji, a także cywilizacyjne i techniczne środowisko życia codziennego są trwałe i niezmienne lub, co najwyżej, ulegają stopniowym, powolnym, z góry przewidywalnym zmianom ‐ poczucie bezpieczeństwa egzystencjalnego wyraża się w uogólnionym zaufaniu. Kiedy natomiast dokonuje się szybka i radykalna zmiana społeczna, przychodząca nagle i przypadkowo, bez wyraźnego kierunku i dostrzegalnego sensu, bezpieczeństwo egzystencjalne zostaje podważone i pojawia się uogólniona nieufność.

Nie bez znaczenia są także podporządkowanie władzy regułom prawa, lub przeciwnie ‐ arbitralność i brak odpowiedzialności organów państwowych. Ograniczenie kompetencji, ramy proceduralne, nadzór i kontrola nad urzędnikami, wieloinstancyjność i możliwość odwołania się od decyzji ‐ wszystko to sprzyja wytworzeniu się uogólnionego zaufania. Efekt ten jest jeszcze silniejszy, jeżeli treść władczych decyzji jest postrzegana jako słuszna, sprawiedliwa, służąca dobru obywateli. I przeciwnie, władza arbitralna, nieograniczona, niekontrolowana, nieprzewidywalna stwarza możliwość nadużyć, budzi strach i w konsekwencji uogólnioną nieufność. Tym bardziej, jeśli treść decyzji jest postrzegana jako stronnicza, egoistyczna, ignorująca dobro publiczne.

Dużą rolę odgrywają również konsekwentne realizowanie uprawnień i egzekwowanie obowiązków, lub przeciwnie ‐ bezsilność obywateli i permisywność władzy. Kiedy istnieją niezależne instytucje, do których można odwołać się dla ochrony zagrożonych uprawnień (sądy, trybunały, arbitraż), oraz agendy konsekwentnie wymuszające realizację obowiązków (prokuratura, policja), członkowie społeczeństwa czują się zabezpieczeni przed nadużyciami, oszustwami, przestępczością, i przejawiają uogólnione zaufanie. Efekt wzmacnia się, jeśli instytucje te działają szybko, sprawnie, bezstronnie, kierując się interesem publicznym. Natomiast jeśli brak możliwości skutecznego ubiegania się o należne prawa lub kiedy nadużycie cudzych praw czy uchylanie się od obowiązków nie spotyka się z sankcjami, mamy poczucie niepewności, zagrożenia i reagujemy uogólnioną nieufnością. Jeszcze gorzej, kiedy odpowiednie organy są postrzegane jako stronnicze czy przekupne.

socjologia Źródło: Piotr Sztompka, Socjologia. Analiza społeczeństwa, Kraków 2002, s. 318–319.

Robert Sobiech Zaufanie do władz publicznych. Efekt zaklinania deszczu a instytucjonalizacja nieufności

Przemiany współczesnych społeczeństw, w tym przede wszystkim pojawienie się nowych zagrożeń i nieznanych obszarów ryzyka, sprawiły, że to właśnie zaufanie uznawane jest za kluczowy element integrujący (a zarazem stabilizujący) system społeczny. W opinii wielu ekspertów (…) zaufanie jest także uznawane za konieczny warunek reform odpowiadających na obecne i przyszłe wyzwania XXI w. (…). Już w połowie XIX w. Jeremy Bentham twierdził, że nieufność wobec rządzących jest naturalną reakcją na pokusy nadużywania władzy (…). Benjamin Constant uważał, że każda dobra konstytucja powinna być wyrazem nieufności wobec rządzących.

zoon Źródło: Robert Sobiech, Zaufanie do władz publicznych. Efekt zaklinania deszczu a instytucjonalizacja nieufności, „Zoon Politikon” 2017, nr 8, s. 64–67.