Włodzimierz Bolecki „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim

WŁODZIMIERZ BOLECKI: Interpretacje, analizy i polemiki z Innym światem znajdują się już w wielu publikacjach. Chciałbym więc teraz [...] porozmawiać o twojej książce z odmiennej perspektywy, z perspektywy końca XX wieku. Często podkreślasz – za krytykiem włoskim Paolem Milano, który pierwszy użył tego określenia – że Inny świat jest twoim Bildungsroman, że jest to książka o inicjacji dwudziestoletniego człowieka w totalitaryzm XX wieku. Czy mógłbyś to raz jeszcze skomentować?
GUSTAW HERLING‑GRUDZIŃSKI: Inny świat jest moim zasadniczym argumentem na rzecz tezy, którą od dawna głoszę, że wiek XX był wiekiem przeklętym – wiekiem ideologii totalitarnych. Wielu ludzi się z tym nie zgadza. Zwłaszcza ci, którzy totalitaryzm uważają za lokalną włosko‑niemiecko‑rosyjską „wysepkę” na morzu powszechnej szczęśliwości. Ta wysepka miałaby się na krótko wynurzyć z morza postępu po pierwszej wojnie światowej i szybko zniknąć po drugiej wojnie. Nie zgadzam się z taką interpretacją. Uważam, że obraz wieku XX jest zupełnie inny. Już na przełomie XIX i XX wieku zaczęły się nad Europą gromadzić chmury, które spowodowały straszną burzę totalitaryzmu na całym świecie. W Europie wszystko zaczęło się od rewolucji rosyjskiej w 1917 roku i błyskawicznie nastąpił przerzut idei totalitarnych na Włochy i Niemcy. Moim zdaniem, skutki rewolucji rosyjskiej – pod względem liczby ofiar i czasu trwania – były dla ludzkości znacznie bardziej katastrofalne niż nazizm w Niemczech czy włoski faszyzm.
Co to znaczy, że Inny świat jest moim Bildungsroman? To znaczy, że jako dwudziestoletni chłopiec znalazłem się w samym środku totalitarnego wieku i że w łagrze sowieckim uczyłem się, na czym polega w praktyce ta „nowa moralność”, którą postanowili wprowadzić w życie ideolodzy totalitaryzmu. Uczyłem się więc na własnej skórze, jakie są zasady, podstępy i zasadzki zastawione przez totalitaryzm na człowieka – i jakie wynikają z niego zagrożenia dla naszego człowieczeństwa. Wyszedłem z łagru sowieckiego na tyle cały, że mogłem odnaleźć się w wolnym świecie i napisać tę książkę, ale wyszedłem tylko dlatego, że sprzyjały mi okoliczności wielkiej polityki. Gdyby nie tak zwany pakt Sikorski‑Majski z 1941 roku, w którym Stalin zobowiązał się zwolnić z łagrów polskich obywateli, to w Jercewie, łagrze pod Archangielskiem, po prostu musiałbym umrzeć. Przed uwolnieniem znajdowałem się najdosłowniej w przededniu śmierci. Leżałem w baraku zwanym Trupiarnią, byłem „dochodiagą”, czyli człowiekiem, który dochodzi już do kresu swego życia. W wieku dwudziestu lat nieczęsto zdarza się spojrzeć nie tylko śmierci w oczy, ale zajrzeć w jądro ciemności całego stulecia. Ja z taką świadomością wyszedłem z obozu, cały czas o wszystkim pamiętałem i od pierwszej chwili, gdy się znalazłem w wojsku generała Andersa, chciałem o tym napisać książkę. [...]
Teraz, gdy mam już ponad osiemdziesiąt lat, jestem świadkiem wygasania totalitaryzmu i narodzin wiary w nowe możliwości rozwoju, jak choćby jednoczenie się Europy. Nie jestem czarnowidzem, ale zachowałem świadomość, że mimo tych pozytywnych zmian ciągle wisi nam nad głową niebezpieczeństwo. Kto dziś mówi – jak amerykański publicysta Fukuyama – że historia się skończyła, jest, mówiąc delikatnie, człowiekiem naiwnym. Wystarczy przypomnieć, że wkrótce po opublikowaniu przepowiedni tego „proroka” wybuchła wojna na Bałkanach, która była klasycznym pokazem totalitaryzmu w wydaniu postkomunistycznym. Totalitaryści wszystkich odcieni uzurpują sobie prawo do robienia z jednostkami i narodami tego, czego chcą. Czystki etniczne MiloševiciaSlobodan MiloševicMiloševicia są typowym przykładem totalitaryzmu, który wcześniej praktykowali Rosjanie i Niemcy. To jest klasyczna „czkawka” totalitarna. Podobnie jest w innych częściach świata, na przykład w Afryce. Dlatego chciałbym, żeby młodzi ludzie, wierząc w postęp ludzkości, mieli świadomość, że nadal żyjemy w świecie niebezpiecznym […].

5 Źródło: Włodzimierz Bolecki, „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim, Kraków 2000.

Anne Applebaum Gułag

Gułag wyrósł i rozwinął się w określonym czasie i miejscu, a jego dzieje należy rozpatrywać co najmniej w trzech aspektach: jako rozdział historii Związku Sowieckiego, jako fragment historii międzynarodowego i rosyjskiego więziennictwa oraz jako fenomen głęboko osadzony w szczególnym klimacie intelektualnym Europy połowy XX stulecia – klimacie, z którego zrodziły się również nazistowskie obozy koncentracyjne w Niemczech. Pisząc, że Gułag stanowi „rozdział historii Związku Sowieckiego”, mam na myśli coś bardzo konkretnego: system ten nie wyłonił się znikąd – odzwierciedlał istniejące standardy społeczne. Jeśli w obozach panował brud, strażnicy byli brutalni, a drużyny pracy niechlujne i niedbałe, działo się tak w dużej mierze dlatego, że brud, brutalność i niechlujstwo były nieodłącznymi cechami innych sfer sowieckiej egzystencji. Jeśli życie w obozach było potworne, nieznośne i nieludzkie, a śmiertelność niezwykle wysoka, nie powinno to też zaskakiwać. W historii Związku Sowieckiego zdarzały się okresy, kiedy życie było potworne, nieznośne i nieludzkie, a śmiertelność wysoka – w obozach i poza nimi. [...] Na tej samej zasadzie wysoką śmiertelność w łagrach w konkretnych latach można uznać za odbicie sytuacji panującej w całym kraju. Wzrosła na początku lat trzydziestych, kiedy to przez cały kraj przetaczała się fala głodu, i ponownie – podczas drugiej wojny światowej. Inwazja niemiecka pociągnęła za sobą nie tylko miliony ofiar na polach walki, przyniosła również epidemie dyzenterii, tyfusu oraz kolejną klęskę głodu. Wszystko to odbiło się również na życiu w łagrach. Zimą 1941 roku na 1942 jedna czwarta populacji Gułagu zmarła z głodu, podobny los spotkał około miliona mieszkańców zamkniętego przez Niemców w potrzasku Leningradu.

8 Źródło: Anne Applebaum, Gułag, Warszawa 2018, s. 44–46.

Włodzimierz Bolecki „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim

Miałem poczucie, że doświadczam cierpienia wspólnego losu ludzkiego. To było poczucie wspólnoty ze wszystkimi udręczonymi, niezależnie od powodów, z jakich znaleźli się w obozie. I miałem też inne odczucie, które mógłbym nazwać „egzystencjalnym” w metafizycznym sensie. Po prostu czułem, że wszędzie wokół mnie panoszy się potworne zło, którego w takiej skali i w takim stężeniu nigdy nie widziałem. Nie zdawałem sobie sprawy, że może istnieć. To było odczucie zła zorganizowanego i spotworniałego. [...] W Jercewie miałem poczucie, że jest to zło demoniczne, przed którym nie można się obronić. Zasadniczą postawą więźnia łagru sowieckiego było czekanie na nieuchronną śmierć z wyczerpania, z przemęczenia – jeśli nie przyszła wcześniej z rąk strażników. Ale typowa śmierć w łagrach była skutkiem zabijania pracą. Była to eksploatacja do końca. Chciałoby się powiedzieć „jak w systemie niewolniczym” – bo to określenie samo się nasuwa – ale paradoks polegał na tym, że o niewolnika trzeba dbać, żeby dobrze pracował. Nas natomiast niszczono pracą i głodem. Więźniów w łagrach nie chciano zachować przy życiu, chciano ich zabić warunkami obozowymi.

5 Źródło: Włodzimierz Bolecki, „Inny świat”. Lekcja literatury z Gustawem Herlingiem-Grudzińskim i Włodzimierzem Boleckim, Kraków 2000.