Wacław Uruszczak Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego

W Polsce piastowskiej do połowy XIV w. prawo było niemal wyłącznie prawem zwyczajowym. Rozwijało się na drodze praktyki społecznej. Pierwszorzędną rolę w jego tworzeniu odgrywali sędziowie, którzy wydając wyroki, sprzyjali zachowywaniu jednych, a eliminowaniu innych zwyczajów prawnych.

cytat2 Źródło: Wacław Uruszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 1999, t. 3, s. 97–115.

Mirosław Maciorowski Historyk z UKW: Kazimierz Wielki niczym biblijny Salomon

Wróćmy do kodyfikacji praw. Dlaczego oba słynne statuty Kazimierza – wielkopolski oraz małopolski, zwany też wiślickim – to odrębne akty prawne?

– Bo przez trwające ponad wiek rozbicie obie dzielnice podążały nieco odrębnymi drogami i Kazimierz musiał wziąć to pod uwagę. Nie mógł narzucić jednej kodyfikacji, musiał respektować lokalne prawo zwyczajowe.

Statut wielkopolski (piotrkowski) powstał wcześniej, mniej więcej w latach 1352–1358, małopolski zaś nieco później – do 1362 r. Ten drugi łączono kiedyś ze zjazdem generalnym w 1347 r. w Wiślicy, stąd wzięła się jego dawniejsza nazwa. Statut małopolski najprawdopodobniej przygotowywano jako zalążek regulacji ogólnopolskiej.

Trzeba też podkreślić, że tworzenie ustawodawstwa za czasów Kazimierza Wielkiego to proces ciągły, składający się z wielu jeszcze innych inicjatyw i aktów prawnych.

Co statuty tak naprawdę normowały?

– Dotyczyły np. odpowiedzialności za przestępstwa, regulowały kwestie dziedziczenia, porządkowały sprawy związane ze służbą wojskową. Gwarantowały przy tym takie podstawowe normy prawne, jak to, że pozywający musi stanąć przed sądem właściwym dla pozwanego, oskarżony może się bronić, a prawo nie działa wstecz. Obowiązywały, podobnie jak ówczesne zwyczajowe prawo ziemskie, na którym się opierały, jedynie warstwę szlachecko‑rycerską oraz znaczną część ludności wiejskiej, ale nie mieszkańców miast i wsi lokowanych na prawie niemieckim.

Warto pamiętać, że całe to ustawodawstwo było jakby depozytem przekazanym przyszłym pokoleniom, gdyż w czasach Kazimierza Wielkiego sądy ciągle jeszcze wydawały wyroki nie ściśle na podstawie zapisów statutowych, lecz według znanego wszystkim prawa zwyczajowego.

cytat3 Źródło: Mirosław Maciorowski, Historyk z UKW: Kazimierz Wielki niczym biblijny Salomon, 14.12.2018 r., dostępny w internecie: wyborcza.pl [dostęp 6.02.2020 r.].

Wacław Uruszczak Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego

Gdyż wszystkie ustawienia i statuta wkładają rzeczom a dziejom przyjdącym, nie przeminęłym.

cytat6 Źródło: Wacław Uruszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego”, nr 3, t. 3, s. 97–115.

Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny

Art. 3. Ustawa nie ma mocy wstecznej, chyba że to wynika z jej brzmienia lub celu.

cytat5 Źródło: Ustawa z dnia 23 kwietnia 1964 r. Kodeks cywilny, dostępny w internecie: prawo.sejm.gov.pl [dostęp 6.02.2020 r.].

Wacław Uruszczak Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego

[art. 114]:

Gdyż w potoce rzeczy sądowych u sprawiedliwych sędzi nie ma zyskować zawiść alibo łaska przeważyć, libo myto sprawiedliwość wywrócić, ale nosząc wagę w ręku, równym stępieniem alibo stępnem ważywszy, sprawiedliwe skazanie każdemu mają uczynić, by w pomyśleniu i w urzeknieniu skazania, samego Boga mając przed oczyma, by niejako rozprosce swojej czci a prześladowacze jej przeciwko jich sumnieniu i sprawiedliwości, przez łaskę abo przez dary co czynili stronie drugiej na uciążenie.

cytat4 Źródło: Wacław Uruszczak, Statuty Kazimierza Wielkiego jako źródło prawa polskiego, „Studia z Dziejów Państwa i Prawa Polskiego” 1999, t. 3, s. 97–115.