Henryk Paprocki Lew – morderca (fragmenty)

Raskolnikow nie jest zwykłym przestępcą, mordercą. Jest przestępcą – intelektualistą, stojącym po stronie prawdy rozumu. Wymyślił teorię zabójstwa koniecznego z punktu widzenia rozumu i nauki. Bunt Raskolnikowa przeciw istniejącemu porządkowi przypomina bunt romantycznych bohaterów. Raskolnikow próbuje krytycznie przeanalizować chrześcijańską teologię moralną i zbudować własny system etyczny, w którym przestępstwo nie będzie już złem, co znaczy, że Raskolnikow ustawia się poza dobrem i złem.
Czyn Raskolnikowa nie wypływa ani z trudnej sytuacji materialnej, ani też z życiowych uwarunkowań. Raskolnikow buduje swoją etykę w oparciu o tezę: nadczłowiek znajdujący się w sytuacji wyboru między małym i wielkim przestępstwem może postępować wyłącznie według swojej woli […] próbuje zmienić chrześcijański system etyczny, gdyż nadczłowiek może sam decydować o przekraczaniu praw w celu zbawienia ludzkości. […] postanawia zabić staruszkę‑lichwiarkę, z jego punktu widzenia istotę szkodliwą dla społeczeństwa: przecież ja zabiłem tylko wesz, Soniu, bezużyteczną, plugawą, szkodliwą.
W tym wypadku Rodion Raskolnikow działa jak lew, co pozwala mu zabić i tym samym udowodnić, że jego teoria jest słuszna. Tragedia Raskolnikowa tkwi nie w tym, że zdecydował się przekroczyć prawo i je przekroczył, ale w tym, że uświadomił sobie, iż nie jest w stanie tego dokonać bez następstw dla samego siebie, zwłaszcza gdy zmuszony był zabić drugą, niewinną osobę. Przestępca, przekraczając prawo, niszczy swoje życie, na co zwraca uwagę Sonia, mówiąc, że Raskolnikow zabił samego siebie. Źródłem postawy Raskolnikowa jest samotność i dlatego Rodion Romanowycz wyrzuca otrzymaną na ulicy jałmużnę. Samotność może być przełamana jedynie przez drugiego człowieka. Tymczasem zgodnie z nowym sumieniem wymyślonym przez Raskolnikowa, nadczłowiek przekracza prawo w imię wielkich historycznych zadań. W tym jednak momencie Raskolnikow zderzył się z maleńką myszką – ze swoim sumieniem. Nagle zrozumiał, że jego teoria oznacza likwidacje wszelkiej moralności, że rozum nie może być zasadą wprowadzającą porządek w system przestępstw.

lew Źródło: Henryk Paprocki, Lew – morderca (fragmenty), [w:] Lew i mysz, czyli tajemnica człowieka. Esej o bohaterach Dostojewskiego, Białystok 1997.

Henryk Paprocki Sonia - mysz (fragmenty)

Sonia stoi przy Raskolnikowie jako żywy dowód prawdziwości słów Chrystusa o nierządnicach, które uprzedzą sprawiedliwych w drodze do królestwa (Mt 21,31 – Celnicy i nierządnice wchodzą przed wami do królestwa niebieskiego). Słowa te wydają się paradoksalne, ale historia wielokrotnie je potwierdziła. Dostojewski tworzy postać świętej dziewczyny, która jest prostytutką. Jej profesja nic nie znaczy wobec czystości jej serca, ofiarności i wiary, prostytucja jest więc w tym wypadku cierpieniem. […]
Pokora Soni spotyka się z pychą Raskolnikowa. Kiedy w końcu Raskolnikow upadł do nóg Soni, oddał tym gestem cześć ludzkiemu cierpieniu. To Sonia wręcza Raskolnikowowi Ewangelię i czyta fragment Pisma, mówiący o wskrzeszeniu Łazarza, czyta jak wyznanie wiary i z nadzieją na moralne odrodzenie Raskolnikowa. Sonia walczy o zachowanie etycznej równowagi świata. […]
Sonia – mysz prowadzi Raskolnikowa – lwa ku odrodzeniu (sama porzuca prostytucję i wyjeżdża do Raskolnikowa na katorgę). Tajemnica przemiany człowieka, nieustannej walki lwa z myszką, rozgrywa się w sercu człowieka, gdyż granica między dobrem a złem przebiega właśnie przez ludzkie serce. Jest to pole bitwy sprzeczności ludzkiej „podświadomości”. To na tym polu spotykają się szatani – słudzy Lucyfera i aniołowie – słudzy Archanioła Michała. Dualizm świata aniołów znajduje swoje odbicie w ludzkiej podświadomości. Tylko mysz może zwyciężyć lwa zagłady. Sonia, z punktu widzenia „teorii” Raskolnikowa istota szkodliwa dla społeczeństwa, a na dodatek niewykształcona, mogła mu pomóc, ponieważ jej słabość zwyciężyła potęgę rozumu. Ta myśl Dostojewskiego wydaje się korespondować ze słowami apostoła Pawła – Jeżeli już trzeba się chlubić, to będę się chlubił z moich słabości (2 Kor 11,30; 12,5). Paradoksalne pytanie – Czy mysz może zwyciężyć lwa? – nagle okazuje się pozbawione sensu. Mysz zwycięża lwa nieustannie. Dla Boga bowiem siła lwa jest słabością kotasiła lwa jest słabością kotasiła lwa jest słabością kota. Przez Sonię przemawia wielowiekowe doświadczenie chrześcijańskiego Wschodu. Sonia […] prowadzi mordercę, jak małe dziecko, drogą trudną, prowadzącą ku nawróceniu, które jest zarazem wyzwoleniem.

mys Źródło: Henryk Paprocki, Sonia - mysz (fragmenty), [w:] Lew i mysz, czyli tajemnica człowieka. Esej o bohaterach Dostojewskiego, Białystok 1997.