Janusz Tazbir Sarmatyzm a barok europejski

Na skutek wojen kozackich, najazdu szwedzkiego, zmagań z potęgą turecką narasta poczucie stanu ciągłego zagrożenia, powstaje rodzaj nerwicy narodowej. Na odcinku ideologii politycznej sarmatyzm stanowił jeden z jej przejawów. Był on typem kultury defensywnej, niejako odpowiedzią na utratę przez szlachtę przodującej w państwie pozycji, a przez Polskę stanowiska największego mocarstwa wschodniej Europy. Rozkwitał tym bardziej, im bardziej realnie istniejąca rzeczywistość przeczyła jego teoretycznym założeniom. Stanowił więc poniekąd zespół fikcji; zasięg i wpływy kultury sarmackiej sprawiają, iż można w niej widzieć zarazem prototyp kultury masowej w Polsce.

C4 Źródło: Janusz Tazbir, Sarmatyzm a barok europejski, [w:] Rzeczpospolita i świat: studia z dziejów kultury XVII wieku, Wrocław 1971, s. 38.

Andrzej Krzemiński Sarmacki mit

Rzeczpospolita jest spichlerzem Europy, ukrainne zboże płynie traktem wiślanym przez Gdańsk do Holandii i Anglii. Republikański ustrój Rzeczpospolitej, w której król nie jest panem sumień, studiuje się na Zachodzie jako ważną innowację. Ma swych krytyków, ale i entuzjastów: dla jednych jest rajem heretyków, dla drugich krajem bez stosów. Sukcesy militarne w wojnach granicznych z Moskwą, Szwecją i Turcją na przełomie XVI i XVII w. i przywileje polityczne dają panom braciom poczucie własnej wartości i dumy.
Szlachta broniła swej złotej wolności, dumna ze szlacheckiej równości, czego dowodem miało być nieuznawanie książęcych (poza Litwą) i hrabiowskich tytułów. Z czasem jednak zakaz łatwo obchodzono, kupując sobie arystokratyczne tytuły w krajach ościennych. Zresztą równość panów braci była pozorna, skoro do stanu szlacheckiego z jednej strony należeli magnaci kresowi, mający własne armie, dyplomację i rezydencje pyszniejsze od królewskich. Z drugiej natomiast, szlachecka gołota (po której polszczyzna poprzez ukraiński odziedziczyła mało pochlebne określenie – hołota), szaraczkowie ze spłachetkiem ziemi i drewnianą szablą u pasa, ale w swym przekonaniu równi wojewodzie, trzymający się pańskiej klamki, ale gardłujący na sejmikach i na polu elekcyjnym.

C5 Źródło: Andrzej Krzemiński, Sarmacki mit, „Polityka” 2011, nr 11 (24), s. 42.

Adam Krzemiński Skrzydła i kołtun

Sarmacka Rzeczpospolita, nie mająca ani silnej władzy, ani strategii, ani gospodarki, za mocarstwo już się nie zmieściła wśród mocarstw rozgrywających. Nie poprawiła jej realnego statusu także szarża wiedeńska, bo unii polsko‑litewskiej już brakowało  tej soft power, która coraz bardziej zaczynała się liczyć w Europie - wykształconych, otwartych elit i zdyscyplinowanego narodu politycznego. Natomiast z pewnością warto dzisiaj przypomnieć Europie, czym była kultura sarmacka [...] Europie trzeba zwracać uwagę, że sarmatyzm był oryginalnym połączeniem Wschodu i Zachodu, ideologią polsko‑litewskiego Commonwealthu, który nie wykorzystał swej szansy, ale wypróbował -  w dobrym i złym - wiele doświadczeń mogących się przydać w kształtowaniu Unii Europejskiej. W końcu UE ma ledwo pół wieku, podczas gdy unia polsko‑litewska trwała lat 400. Warto więc znać jej wady i zalety [...].
Wadą była zbytnia ufność szlachty we własne cnoty obywatelskie i zazdrosne ograniczanie narodu politycznego do własnego stanu. Tak jak wadą UE jest pielęgnowanie narodowego egoizmu i słabe poczucie poczucie oddolnego współuczestnictwa narodów Europy w unijnym projekcie. 
Zaletą Rzeczypospolitej było obywatelskie poczucie przynależności szlachty do politycznej wspólnoty [...] Sarmacka Rzeczpospolita padła wreszcie ofiarą własnej słabości wewnętrznej i agresji sąsiadów. Ale - to także warto powtarzać Europie - w wieku XVII przetrzymała burze, których Europa Zachodnia [...] nie znała. [...] Jest to chyba nie najgorsza lekcja dla Unii Europejskiej, której raczej w XXI wieku wojny nie grożą, ale długotrwałe kryzysy i owszem. Może więc, w oparciu o naszą sarmacko‑reformistyczną przeszłość, mamy w ręku nie najgorszy kamień filozoficzny dla Unii Europejskiej na trudne czasy?

C7 Źródło: Adam Krzemiński, Skrzydła i kołtun, „Historia (dodatek do Polityki)” 2010, s. 67.