Czesław Miłosz Historia literatury polskiej do roku 1939

Najznakomitszym przykładem polskiego dramatu renesansowego jest Odprawa posłów greckich. Krótka sztuka została zamówiona przez magnata Jana Zamoyskiego, wicekanclerza Polski, później kanclerza i hetmana koronnego, i wystawiona w obecności króla w roku 1578 w czasie uroczystości ślubnych Zamoyskiego w Jazdowie pod Warszawą. Kochanowski napisał tę tragedię u szczytu swojej artystycznej dojrzałości – parę lat przed śmiercią córki, po której utracie stworzył swoją najlepszą poezję: Treny. 

Troska o mądre sterowanie państwem skierowała jego zainteresowanie bardziej ku mechanizmom podejmowania decyzji politycznych niż ku indywidualnym bohaterom. Kochanowski nie wnika w komplikacje ich życia wewnętrznego. Odprawa nie jest ani tragedią namiętności, ani tragedią objawiającego się fatum. Jej postaci są koniecznymi inicjatorami działań, podczas gdy prawdziwym bohaterem jest bohater zbiorowy: państwo trojańskie. Posłowie przybywają z propozycją zawarcia pokoju, pod warunkiem że Helena zostanie oddana mężowi. Grupa mądrych mężów stanu pod przewodnictwem Antenora jest za tym, aby spełnić żądania Greków, ale odłam pod wodzą Aleksandra (Parysa), sprawcy porwania Heleny, zdobywa większość przez zręczną demagogiędemagogiademagogię na radzie, której przewodniczy król Priam (jej obrady przypominają posiedzenie polskiego sejmu). Przeczucie grożącej zguby jest wzmocnione przez odwołanie do znanych z góry losów Troi oraz przez wizję Kasandry potwierdzającej naszą wiedzę. Ale tragiczny koniec nie jest rezultatem nieubłaganej nieuchronności losu, lecz wyłącznie głupoty i demagogii. Tragedia skupia się na tych postaciach, które rozumieją, jaka jest stawka, nie mogą jednak odwrócić biegu wydarzeń. Tak więc można powiedzieć, że przerażenie i politowanie budzi sama daremność ludzkich namiętności. Być może najbardziej godni politowania są ci, co żyją w nieświadomości, jak Aleksander, Helena, Priam (człowiek słaby i, podobnie jak królowie polscy, władca konstytucyjny). 

Jeśli chodzi o budowę, dramat przestrzega reguł poetyki renesansowej, opartej na Horacym. Stąd podział na pięć epejsodiów albo aktów. Intryga rozwija się od ekspozycji poprzez obwieszczenie katastrofy do samej katastrofy. Akcja tocząca się poza sceną jest relacjonowana w dialogach: na przykład poseł zdaje sprawę z rozważań rady; przyszłość ukazana jest w wizji Kasandry, a pierwszą zapowiedź jej wypełnienia się ogłasza oficer, który przynosi wieści o ataku Greków. Chór dziewcząt trojańskich, jako obiektywny głos osądu, wygłasza trzy długie przemowy: pierwszą o szaleństwie młodości, drugą o odpowiedzialności rządzących; trzecia i najbardziej interesująca jest apostrofą do łodzi, której używał Aleksander (Parys) w swojej podróży do Grecji. 

Profesor Claude Backvis, wybitny belgijski znawca literatury staropolskiej, w Odprawie posłów greckich widzi prototypprototypprototyp przyszłego polskiego dramatu. Kochanowski nie koncentruje się na konflikcie ludzkiej woli i przeznaczenia: stworzył dramat historyczny, dramat zbiorowości. Wprowadził na scenę sprawy państwa trojańskiego i całe dziesięciolecie jego dalszych losów. Uzyskaliśmy w ten sposób zupełnie nowy typ dramatu zakończony tragedią przyszłości: autor tak obmyślił widowisko, żeby publiczność wyszła z teatru pod wrażeniem najbardziej bolesnych skojarzeń i przewidywań. 

Profesor Backvis śledzi linię rozwoju prawdziwie polskiego dramatu, poczynając od Odprawy Kochanowskiego poprzez dramat romantyczny aż do XX wiecznego symbolicznego dramatu Wyspiańskiego. Polski dramat romantyczny profesor Backvis ocenia, jak następuje: „Tragizm polega [w nim] na konieczności wyboru, od którego zależy przyszłość. Znaczenie chwili krytycznej uzmysłowione bywa na przykładzie przeżyć jednostki wyjątkowej, która skupia w swej charakterystyce pragnienia i ambicje zbiorowości”. 

Poetów będzie więc pociągać nie dramat jednostki jako takiej, ale dramat jednostki jako wybawcy zbiorowości. Według hipotezyhipotezahipotezy profesor Backvisa, w Polsce nie mógł powstać dramat namiętności ludzkich. Podstawą do jego rozwoju na Zachodzie Europy były silne miasta i dwór królewski. Cechy swoiste nadało mu zamknięte i niebezpieczne środowisko dworu. Wokół władzy królewskiej toczyła się tam bezwzględna rywalizacja o wpływy, w której gra namiętności ludzkich była starannie maskowana uprzejmością, hipokryzją, opanowaniem. Wszystko to tworzyło podatny grunt dla rozwoju dramatu, w którym zainteresowanie autorów skupiało się na kolizji silnych osobowości ludzkich. Inaczej w szlacheckiej i sejmikującej Najjaśniejszej Rzeczypospolitej. Miasta w upadku, toteż znaczenie ich maleje zarówno w polityce, jak i w kulturze. Maleje również znaczenie dworu – siły zresztą drugorzędnej. Centrum życia politycznego były spotkania przedstawicieli stanu szlacheckiego na sejmach i sejmikach. Kultura polityczna, która się tam tworzyła, była kulturą ścierania się sprzecznych poglądów i postaw, obowiązywała bowiem zasada jednomyślności przy podejmowaniu decyzji. Ożywione współzawodnictwo talentów i indywidualności miało prowadzić do jakiegoś konsensukonsens/konsensuskonsensu. Do uświęconych zwyczajem kanonówkanonkanonów należało zamknięcie obrad manifestem jedności i powszechnego braterstwa. Nie dziwi więc, że nie lękliwa obserwacja jednostki ani kombinacja sprytu, woli czy pożądania bywa chlebem powszednim szlachty, ale zamyślenie nad problemami ogólnymi, nad moralnością (praktyczną), nad polityką. W takim społeczeństwie dramat mógł się rozwinąć z jednego tylko przejawu życia staropolskiego – ze sporów podejmowanych przez obradujące zgromadzenia. Te właśnie okoliczności społeczne i historyczne wyjaśniają – zdaniem profesora Backvisa – swoiste cechy Odprawy posłów greckich. 

Nie ulega wątpliwości, że Kochanowski dawał wyraz głębokiemu zatroskaniu o właściwe funkcjonowanie państwa i że walka między stronnictwami w jego dramacie wzorowana była na dobrze mu znanej polskiej scenerii sejmowej. Sztuka była zasadniczo pacyfistycznapacyfistycznypacyfistyczna, a spektakl otrzymał polityczny wydźwięk tylko dzięki łacińskiemu wierszowi, napisanemu przez Kochanowskiego i wyrecytowanemu po przedstawieniu przy akompaniamencie lutni. Król Stefan Batory, który był obecny na spektaklu, będąc Węgrem z pochodzenia, z trudem rozumiał po polsku, ale oczywiście znał doskonale łacinę. Wiersz zatytułowany Orpheus Sarmaticus wylicza listę wrogów, którzy zagrażają krajowi, i kończy się wezwaniem do broni. 

milosz Źródło: Czesław Miłosz, Historia literatury polskiej do roku 1939, Kraków 1993, s. 89–97. Tekst skrócony i zmodyfikowany.