Jan Kochanowski Panna XII

Wsi spokojna, wsi wesoła,
Który głos twej chwale zdoła?
Kto twe wczasywczasywczasy, kto pożytki
Może wspomnieć za raz wszytki?

Człowiek w twej pieczypieczypieczy uczciwie
Bez wszelakiej lichwy żywiebez wszelakiej lichwy żywieBez wszelakiej lichwy żywie;
Pobożne jego staranie
I bezpieczne nabywanie.

Inszy sie ciągną przy dworze
Albo żeglują przez morze,
Gdzie człowieka wicher pędzi,
A śmierć bliżej niż na piędziśmierć bliżej niż na piędziA śmierć bliżej niż na piędzi.

Najdziesz, kto w płat język dawanajdziesz, kto w płat język dawaNajdziesz, kto w płat język dawa,
A radę na funt przedawana funt przedawafunt przedawa,
Krwią drudzy zysk oblewają,
Gardła na to odważają.

Oracz pługiem zarznie w ziemię; 
Stąd i siebie, i swe plemięplemięplemię,
Stąd roczną czeladźroczna czeladźroczną czeladź i wszytek
Opatruje swój dobytek.

Jemu sady obradzają,
Jemu pszczoły miód dawają;
Nań przychodzi z owiec wełna
I zagroda jagniąt pełna.

On łąki, on pola kosi,
A do gumnagumnogumna wszytko nosi.
Skoro też siew odprawiemy,
Komin wkoło obsiędziemy.

Tam już pieśni rozmaite,
Tam będą gadki pokrytegadki pokrytegadki pokryte,
Tam trefne plęsytrefne plęsytrefne plęsy z ukłony,
Tam cenar, tam i gonionycenar […] gonionyTam cenar, tam i goniony.

A gospodarz, wziąwszy siatkę,
Idzie mrokiem na usadkęidzie […] na usadkęIdzie mrokiem na usadkę
Albo sidła stawia w lesie;
Jednak zawżdy co przyniesie.

W rzece ma gęste więcierzewięcierzewięcierze,
Czasem wędą ryby bierze;
A rozliczni ptacy wkoło
Ozywają sie wesoło.

Stada igrają przy wodzie,
A sam pasterz, siedząc w chłodzie,
Gra w piszczałkę proste pieśni;
A faunowiefaunowiefaunowie skaczą leśni.

Zatym sprzętnasprzętnasprzętna gospodyni
O wieczerzej pilność czyni,
Mając doma ten dostatek,
Że sie obejdzie bez jatekbez jatekbez jatek.

Ona sama bydło liczy,
Kiedy z pola idąc ryczy,
Ona i spuszczaćspuszczaćspuszczać pomoże;
Męża wzmagawzmagawzmaga, jako może.

A niedorośli wnukowie,
Chyląc sie ku starszej głowie,
Wykną przestawać na malewykną przestawać na maleWykną przestawać na male, 
Wstyd i cnotę chować w calew calew cale.

Dzień tu, ale jasne zorze
Zapadłyby znowu w morze,
Niżby mój głos wyrzekł wszytki
Wieśne wczasy i pożytki.

1 Źródło: Jan Kochanowski, Panna XII, [w:] tegoż, Patrząc na rozmaite świata tego sprawy. Antologia polskiej poezji renesansowej, oprac. J. Sokołowska, Warszawa 1984, s. 102–103.

Mikołaj Rej Żywot człowieka poczciwego

Ale iż różne są czasy w roku, też są i różne przypadki i w gospodarstwie, i w każdej sprawie człowieka poćciwego, gdyż rok jest na czworo rozdzielon: naprzód wiosna, więc lato, potym jesień, więc zima. A w każdym z tych czasów i potrzebnego a roznego gospodarstwa, i rozkosznych czasów, i krotofilkrotofilakrotofil swych w swoim onym pomiernym a w spokojnym żywocie poczciwy człowiek może snadnie użyć. […]

Nuż zasię tego pilno trzeba doźrzeć, aby nadobnie roliczkę uorano, a co naraniej może być, bo tak w żywocie swym, jako i w gospodarstwie jako jednę godzinkę upuściszupuściszupuścisz, już siła upuścisz; ale kędy możesz, uprzedzajuprzedzajuprzedzaj, gdy czemu przypadnie pogoda, z każdym gospodarstwem. Dojrzyż też tego, aby porządnie wsiano, nadobnie uwleczonouwleczonouwleczono. Bo kiedy ty tak Panu Bogu oddasz ziemię porządnie sprawioną, jużeś nie ty krzywnie ty krzywnie ty krzyw, że sie nie urodzi, już to wszytko Panu Bogu poruczaj. […] Jeśliże też masz sadzaweczki albo stawki jakie, to też tego trzeba nie opuszczać, nadobnie dno przesuszywszy, a gdy już traweczką podroście, niegłęboko wody przystawićprzystawićprzystawić, siedm albo dziewięć karpi puścić, takież w drugą karasków. Bo siłna to lichwalichwalichwa z kilka ryb puścić, a kilkaset kop wziąć. […] Nuż też jeśli masz pczółki, tedy je też wczas podchędożyćpochędożyćpodchędożyć, chorym miodu podstawićmiodu podstawićmiodu podstawić, takżeć też chwastów i niepotrzebnego plugastwa między nimi nie dopuszczać. […] Nuż też owieczki, azaż też ty mały pożytek uczynić mogą? A nie masz li ich czym chować, więc ich na wiosnę kupić, a na jesień przedać. […] Azaż też źle źróbkaźróbkaźróbka kupić za dziesięć złotych, a dać go za trzydzieści? […]  Nuż też pani łaskawa domowapani […] domowapani łaskawa domowa azaż też z drugiej strony nie może bez wielkiej pracej a na poły z krotofilą nadobnych pożyteczków naczynić, gdy sie zabawi około ogrodów, około nabiałów, około lnów, około konopi? Wszytko a wszytko może sie to sowicie opłacić i domek sie napełnić. […]

Nuż gdy przydzie ono gorące lato, azaż nie rozkosz, gdy ono wszytko, coś na wiosnę robił, kopał, nadobnieć doźrzeje a poroście? Anoć niosą jabłuszka, gruszeczki, wisneczki, śliweczki z pirwszego szczepienia twego […]. Ano młode masłka, syreczki nastaną, jajka świeże, ano kurki gmerzą, ano gąski gągają, ano jagniątka wrzeszczą, ano prosiątka biegają, ano rybki skaczą; tylko sobie mówić: „Używaj, miła duszo, masz wszytkiego dobrego dosyć”, a wszakoż z bojaźnią bożą a z wiernym dziękowaniem Jemu. Pojedziesz zasię sobie z krogulaszkiemkrogulaszkiemkrogulaszkiem do żniwa, ano nadobnie żną, dzieweczki sobie śpiewają, drudzy pokrzykawają, snopki w kopy znowu układają […]. Tamże sobie i przepióreczkę ugonić może, ale nie owaknie owaknie owak, aby proso albo insze zboże ubogim ludkom łamać miał […].

Przydzie jesień, azaż nie rozkosz do siana sie przejeździć? Ano nadobnie uorano, nadobnie sieją, włóczą, śpiewają, ano serce roście, ano sie nadzieją cieszy, iż z tego, da‑li Pan Bóg doczekać, na drugi rok pożytek uroście; a wszakoż tego doźrzeć, aby było dobrze uorano, aby urzechyurzechyurzechy nie było, aby tylko trawy nie prutonie prutonie pruto. […] Tamże sobie możesz kazać i pieski, jeśli je masz, wywrzećwywrzećwywrzeć, tamże sobie wnet rozkoszną krotofilę uczynić […]. Wypadnie zajączek; azaż go nie rozkosz poszczwać, za nim sobie pobiegać, a jeszcze lepsza do łękułękułęku go przywięzać i do domu przynieść […]. Ujrzy po chwili: ano miody podbierają, ano owieczki strzygą, ano owoce znoszą, zakrywajązakrywajązakrywają, a drugie suszą, ano rzepy, kapusty do dołów chowają, układają, drugie też suszą; ano wszytko miło, wszytko sie śmieje, wszytkiego dosyć, jedno trzeba tego dojrzeć, aby to wszytko było porządnie opatrzono, aby to, co sie z wielką pracą nazbierało, aby sie to leda jako nie popsowało. […]  Tedy z tego powoli i grzywnagrzywnagrzywna sie zamnożyć może, i potrzeby swej poczciwej porządny człowiek zawżdy z rozkoszą użyć sobie może, i rozkosznego żywota, kiloby go sam sobie dobrowolnie nie psował. […]

Przydzie zima; azaż mała rozkosz, kto ma lasy albo łowiskałowiskałowiska, z rozmaitym sie źwirzem nagonić, a jesli sie poszczęści, więc go nabić i przyjacielom sie zachowaćzachowaćsie zachować, i sobie pożytek może sie z tego uczynić? Kto też ma jeziora, stawy wielkie, niewodyniewodyniewody, azaż nie rozkosz po głębokich wodach sie nachodzić albo najeździć, niewody zapuścić, ryb rozlicznych nałowić, także sie i przyjacielom zachować, i sobie pożytek uczynić? [...] A na koniec, by też nie było więcej, azaż nie rozkosz z charty sie przejeździć, na cietrzewka sieć zastawić, kuropatwiczkę rozsiademrozsiademrozsiadem przykryć, a przejeździwszy sie a obłowiwszy sie, do domu przyjechać? Ano izba ciepła, ano w kominie gore, ano potraweczek nadobnych nagotowano, ano grzaneczki w czaszy w rozkosznym piwie miasto karasków pływają! Po obiedzie sie do gumienka przechodzić, dopatrzyć siedopatrzyć siędopatrzyć sie, jeśli dobrze wymłacają, jeśli kłoćkłoćkłoć wytrząsają, jeśli słomę dobrze układają, plewki, zgoninki chędogo pochowajązgoninki chędogo pochowajązgoninki chędogo pochowają, a jeśli jeszcze to kto ma, iż na wozy nasypują, łasztyłasztyłaszty do szkutszkutszkut albo do komiegkomiegkomieg odwożą. A jeśli tego nie ma, tedy wżdy do targudo targudo targu nasypą, za co i pieniążków, i świeżego miąska, i białych chlebów, i korzenia, i co rozkażesz, toć przyniosą, także i winka, jeślić go będzie potrzeba.

2 Źródło: Mikołaj Rej, Żywot człowieka poczciwego, [w:] tegoż, Wybór pism, oprac. A. Kochan, Wrocław 2015, s. 427–439.