To jest spór, który od dawna toczy się między historykami: czy mamy do czynienia z unią personalną, czyli wspólnym władcą, wspólną dynastią przy zachowaniu odrębności dwóch organizmów państwowych, czy też z unią realną, czyli znacznie silniejszym powiązaniem Królestwa z Rosją […]. Z formalnego punktu widzenia była to unia personalna: występowało tu pełne rozdzielenie ustrojów, systemów prawnych, odrębne wojsko, system parlamentarny – zresztą Rosja nie miała systemu parlamentarnego, a więc odrębność polegała tu na samym jego istnieniu. […] A jak to wyglądało w rzeczywistości? Można powiedzieć, że sama różnica w wielkości potencjałów tych dwóch państw – imperium rosyjskiego i Królestwa Polskiego – stawiała znak zapytania nad możliwością istnienia unii personalnej. Z natury rzeczy nie był to związek państw równorzędnych.

Na pewno. To jest okres stabilizacji, szczególnie długo wyczekiwanej, bo przez ten obszar przetoczyły się trzy wojny – najpierw 1806/1807, potem w mniejszej skali w roku 1809, później zaś absolutny kataklizm, którym była wojna 1812/1813 roku i następująca po niej okupacja rosyjska. Zwłaszcza ziemiaństwo, które po 1813 i 1814 roku było już bardzo wyniszczone, sama perspektywa pokoju i spokoju nastrajała optymistycznie.

Królestwo Polskie widziane z zewnątrz – z Litwy, Galicji czy Poznańskiego – było jednak obszarem o ogromnych swobodach narodowych. Po 1815 roku rozpowszechnił się zwyczaj językowy, zgodnie z którym osoby jadące na przykład z Galicji do Królestwa pisały: „jadę do Polski”. To pokazuje, w jakim stopniu Królestwo Polskie było rzeczywiście państwem polskim.

Wspierał walczącą za najświętszą sprawę,
I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem,
Wśród samych nieszczęść pomnożył jej sławę

Przysięgam w obliczu Boga i Ojczyzny i ręczę słowem honoru, że użyję wszelkich sił moich do wskrzeszenia mojej nieszczęśliwej, lecz lubej matki, że poświęcę dla Jej wolności i niepodległości nie tylko mój majątek, ale nawet i życie. Nie zdradzę i nie wyjawię nikomu tajemnic, które mi są i jeszcze będą powierzone, lecz przeciwnie, starać się będę zawsze przykładać do pomyślności Towarzystwa. Przyrzekam najściślejsze posłuszeństwo prawom Towarzystwa już istniejącym i tym, które później ustanowione będą. Bez względu na żadne okoliczności nie będę oszczędzać krwi, nie tylko zdrajcy, ale i każdego, kto by działał przeciwko dobru Ojczyzny. Gdybym w przypadku został zdradzonym albo odkrytym, wolę raczej utracić życie, aniżeli zdradzić tajemnicę albo wydać osoby do Towarzystwa należące. Na koniec przyrzekam nie trzymać przy sobie żadnych papierów tyczących się do Towarzystwa, a tym mniej takowych, w których by imiona osób były wzmiankowane, chyba by mi to było przez zwierzchność moją poleconym.

src1 Źródło: Wspierał walczącą za najświętszą sprawę,
I chcąc świat cały mieć jej męstwa świadkiem,
Wśród samych nieszczęść pomnożył jej sławę, [w:] Wiek XIX w źródłach, oprac. S.B. Lenard, M. Sobańska-Bondaruk, Warszawa 2002, s. 173.

Romantyczny konspirator

27 lutego 1868 roku zmarł w niewoli Walerian Łukasiński, polski patriota, wolnomularz, który ponad połowę życia spędził w carskim więzieniu. Łukasiński był założycielem Wolnomularstwa Narodowego i Towarzystwa Patriotycznego. Obie organizacje sprzeciwiały się sytuacji w Królestwie Polskim.

– Bunt Łukasińskiego wynikał z dwóch powodów. Po pierwsze przez jego dowódcę, Wielkiego Księcia Konstantego i drugie, zachowania Józefa Zajączka jako namiestnika – wyjaśniał dr Jan Sałkowski w programie Andrzeja Sowy z cyklu Na historycznej wokandzie poświęconej postaci Waleriana Łukasińskiego. Pierwszy zasłynął jako okrutnik, który dręczył podległych mu polskich żołnierzy, drugiego powszechnie uważano za bezwolne narzędzie w carskich rękach. Konspiracja Łukasińskiego miała bardzo barwny charakter. Pełna była masońskiej symboliki i romantycznej egzaltacji, dzięki czemu carska tajna policja szybko wpadła na trop spisku. 25 października 1822 r. przywódca Towarzystwa Patriotycznego został aresztowany i skazany na 9 lat więzienia. […] Łukasiński nie mógł wtedy wiedzieć, że w lochu spędzi resztę życia. Nawet w niewoli nie stracił ducha walki. Wziął udział w powstaniu więźniów twierdzy w Zamościu. Zryw zakończył się niepowodzeniem, wskutek czego kara Łukasińskiego została podwojona. To również z tym epizodem łączy się rysa na pomnikowym wizerunku konspiratora. Łukasiński, skuszony wizją zwolnienia z więzienia i zastraszony perspektywą poddania fizycznym torturom, ujawnił tożsamość pozostałych członków Towarzystwa Patriotycznego.

radio Źródło: Romantyczny konspirator, [w:] opis audycji Polskiego Radia poświęconej pamięci Waleriana Łukasińskiego, polskieradio24.pl, 2020.