Sprawdź się
Udowodnij, używając co najmniej dwóch argumentów, że poniższa mapa przedstawia Rzeczpospolitą w czasie wielkiej wojny północnej.
Wszystkie ilustracje przedstawiają wydarzenia, do których doszło w czasie wielkiej wojny północnej (1700−1721). Przyjrzyj się ilustracjom, a następnie zaznacz te, które mogłyby trafić do albumu poświęconego bitwom rozegranym na terenie Polski w czasach nowożytnych.
Alexander Kotzebue, Bitwa pod Narwą w 1700 r., XIX w.
Autor nieznany, Bitwa pod Kliszowem (w 1702 r.), XVIII w.
Autor nieznany, Bitwa pod Warszawą w 1705 r., XVIII w.
Autor nieznany, Bitwa pod Wschową (Fraustadt) w 1706 r., I poł. XVIII w.
Autor nieznany, Bitwa pod Kaliszem (w 1706 r.), XVIII w.
Louis Caravaque, Bitwa pod Połtawą (w 1709 r.), między 1717 a 1718 r.
Autor nieznany, Oblężenie Wyborga w 1710 r., 1715 r.
Autor nieznany, Żołnierze szwedzcy w bitwie pod Gadebusch w 1712 r., po 1712 r.
Aleksiej Fiodorowicz Zubow, Bitwa morska pod Granhamn (w 1720 r.), 1721 r.
Do albumu poświęconego bitwom rozegranym na terenie Polski w czasach nowożytnych mogłyby trafić następujące ilustracje:
- 1. Bitwa pod Narwą w 1700 r.
- 2. Bitwa pod Kliszowem (1702 r.)
- 3. Bitwa pod Warszawą w 1705 r.
- 4. Bitwa pod Wschową (Fraustadt) w 1706 r.
- 5. Bitwa pod Kaliszem (1706 r.)
- 6. Bitwa pod Połtawą (1709 r.)
- 7. Oblężenie Wyborga w 1710 r.
- 8. Żołnierze szwedzcy w bitwie pod Gadebusch w 1712 r.
- 9. Bitwa morska pod Granhamn (1720 r.)
Obok podanych miejsc bitew dopisz nazwy współczesnych państw, na terenie których obecnie te miejsca się znajdują.
Narwa − ..............
Połtawa − ..............
Wyborg − ............
Gadebusch − ............
Granhamn − ..................
Zapoznaj się z materiałem ikonograficznym, a następnie uzupełnij tekst.
saskie, szwedzkie, 22,5 tys., Holsztyński, husaria, 19 lipca 1702 r., Steinau, Flemminga, polskie, Lubomirski, 12 tys., rosyjskie
Bitwa pod Kliszowem miała miejsce ................................, w czasie III wojny północnej (nazywanej również wielką). Naprzeciwko siebie stanęły wojska ................................ Karola XII i ................................ Augusta II, wspierane przez oddziały ................................. Władca Rzeczypospolitej i Saksonii zebrał pod Kliszowem łącznie ................................ żołnierzy. Siły szwedzkie liczyły ................................ osób. Bitwa rozpoczęła się około godziny 11.00. Szwedzi ruszyli na prawe skrzydło Sasów, rozmieszczone zaraz obok polskich chorągwi, na których czele stał hetman wielki koronny Hieronim Augustyn ................................. Kawaleria saska pod dowództwem gen. Jakuba Henryka ................................ zaatakowała szwedzką jazdę, ale manewr się nie powiódł. Również ofensywa szwedzkiej kawalerii zakończyła się niepowodzeniem. Oddziały polskie, w tym ................................, szybko rozbroiły szwedzką kawalerię, ale nie poradziły sobie z jej piechotą, ponieważ hetman Lubomirski wysłał do boju zaledwie część swoich oddziałów, nie chcąc przyczynić się do zwycięstwa Augusta II. Szwedzi uderzyli w kawalerię Flemminga. Co prawda Sasi odparli pierwszy atak, jednak szala zwycięstwa przechyliła się na stronę przeciwnika i armia szwedzka ostatecznie odniosła zwycięstwo. Ostatnie strzały padły około godziny 16.30.
Na podstawie treści źródeł A i B zaznacz poprawną definicję „konfederacji generalnej”.
Źródło A
[…] przez kilka już lat nie zrzuca z siebie żałoby ta miła Ojczyzna, ale coraz głębiej w żalach, gwałtach i opresjach swoich, na dno przepaści idąc, woła ostatniego ratunku […]. Słodkiej wolności i swobód ojczystych cień tylko i samo imię w statutach i konstytucjach pozostało, z których jedne zdeptane, drugie wywrócone, pacta conventa niedotrzymane w wojnie szwedzkiej, w niewiadomości Rzeczypospolitej podniesionej otworzona droga, a z nią wybuchnione […] niepoliczone na nas uciski, krążenie potym i kołowanie wojsk saskich […], skryte z Carem Jegomością moskiewskim zawarte przyjaźnie, z nim po kilkakroć, pewnie nie na zbawienie Ojczyzny odprawione konferencje […].
Urzędy ojczyste cudzoziemcom rozdawane [...]. Królewszczyzny i dobra duchowne przez nich [wojska saskie] […] zniszczone, immunitas [immunitet] dóbr i domów szlacheckich zgwałcona […]. Miliony niezliczone z Polski złupione, [...] assygnacje [pisemne zlecenia wypłacenia określonej sumy pieniędzy] […] wojsku temuż saskiemu jak w własnym swoim dziedzicznym państwie […] wydawano. […]
Uważając, aby Rzeczpospolita nasza dla wywróconych z gruntu wszystkich praw naszych i tajemnych korespondencji nie zginęła oraz aby jako najprędzej […] ojczyzna pożądanego doczekać się mogła pokoju, dlatego tylko przy wierze świętej katolickiej, przy świątnicach boskich, przy prawach, i swobodach ojczystych, tą generalną konfederacją konfederujemy się, zaprzysięgamy się […].
Źródło: Konfederacya generalna, circa religionem orthodoxam & Avitam Libertatem województw, ziem y powiatów zkonfederowanych, 21 lutego 1704, tekst dostępny online: starodruki.ihuw.pl.
Źródło B
[…] w tym ostatnim i od wieków niesłychanym nieszczęściu, w tak srogim zagniewanego Boga zapale, oczywistej zgubie wiary świętej katolickiej, za tym przywiązaniem się Warszawskiej [konfederacji] do Króla Szwedzkiego Nieprzyjaciela Naszego y Kościoła Bożego; w tym zatrząśnieniu nie tylko tronu królewskiego, przez Wolną Wolnych Narodów Elekcją ufundowanego, ale oraz gwałtownym wszystkich praw, swobód i wolności, z gruntu samego wywróceniu Imienia Szlacheckiego i równości stanu naszego poniżeniu […] dziesięć osób na swoją to głowę biorąc, nam wszystkim prawa dawać mają. […]
Dziwować się będą potomne wieki, gdzie wiara, gdzie cnota? Gdzie przysięgi zostały? […] sami przyznają, że przyjęli protekcją szwedzką i już interregnum [bezkrólewie] ogłosili, elekcją nowego Pana publikowali […] sami się wprzód zbuntowawszy, sami z nieprzyjacielem przez tajemne korespondencje i rady złączywszy, sami się sędziami już nie swego bezecnego postępku, ale ukoronowanej głowy I.K.M.P.N.M. sami stanami Rzeczpospolitej poczynili […].
Wiemy bardzo dobrze prawa ojczyste […], bośmy w tej ojczyźnie zrodzeni i wychowani […], dlatego żadną miarą […] dopuścić nie możemy, aby nam […] jedna potencja szwedzka […] bezprawnie królów zrzucać i osadzać miała […].
Puty w tej konfederacji generalnej zostawać będziemy, puki Rzeczpospolita […] uspokojona nie będzie […] jako sobie wolno Pana obieramy, tak nieśmiertelnie z nim żyć pragniemy i przy osobie tego do gardł naszych stawać nieustraszonym sercem obowiązujemy się i posłuszeństwo jako KRÓLOWI Panu naszemu oddawać […].
Cytat za: Konfederacya Generalna Stanów Koronnych y W. X. Litt: na Ziezdzie Walnym, pod Sandomirzem postanowiona, 1704, PAN Biblioteka Kórnicka, sygn. 36095, tekst dostępny online: wbc.poznan.pl.
Konfederacja generalna to:
- (łac. confoederatio – umowa, przymierze) – związek skupiający większą część społeczeństwa, które wyznaczało sobie konkretny cel do zrealizowania; zawiązywana przy królu w przypadku klęsk żywiołowych; w organach konfederacji, decyzje podejmowano większością głosów.
- (łac. confoederatio – umowa, przymierze) – związek skupiający większą część szlachty, która wyznaczała sobie konkretny cel do zrealizowania; zawiązywana w wyjątkowych sytuacjach, takich jak bezkrólewie lub kryzys państwowy; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji decyzje podejmowano większością głosów.
- (łac. confoederatio – umowa, przymierze) – związek skupiający większą część szlachty, duchowieństwa i mieszczan, którzy wyznaczali sobie konkretny cel do zrealizowania; zawiązywana na wypadek wojny; mogła być zwołana przeciwko królowi, ale ten mógł do niej również przystąpić; w organach konfederacji, decyzje podejmowano większością głosów.
Konfederacja warszawska zawiązała się {przy królu} / {#przeciwko królowi}.
Uzupełnij tabelę, przenosząc do niej daty i miejsca podpisania traktatów oraz ich główne postanowienia.
1657, 1706, Oliwa, Nystad, pokój kończący okres wojen polsko-tureckich; odzyskanie przez Rzeczpospolitą Kamieńca Podolskiego, Podola i innych ziem utraconych w województwach kijowskim i bracławskim
| Data | Miejsce | Postanowienia |
|---|---|---|
| 1657 | ||
| Oliwa | ||
| pokój kończący okres wojen polsko-tureckich; odzyskanie przez Rzeczpospolitą Kamieńca Podolskiego, Podola i innych ziem utraconych w województwach kijowskim i bracławskim | ||
| 1706 | ||
| Nystad |
Zapoznaj się z fragmentem źródła i ustal, którego traktatu międzynarodowego dotyczy.
Artykuł III
Ażeby korzeń tej szkodliwej wojny i wszelakiej nieprzyjaźni był z gruntu zniszczony, tedy Najjaś[niejszy] Książę i Pan […] z miłości ku pokoju ustępuje z Królestwa Polskiego i zrzeka się na teraźniejszy i na przyszły czas wszelkiego prawa i pretensji do Polski, do Litwy i do wszystkich generalnie tam należących ziem. A zaś Najjaś[niejszego] Książęcia i Pana, Pana Stanisława I uznaje i deklaruje, mocą tej ugody, za prawdziwego i nieomylnego Króla Polskiego i Wielkiego Książęcia Litewskiego; […]
Artykuł V
Także kasuje on przez teraźniejszy traktat pokoju wszystkie umowy i przymierza, które on z innemi monarchami i państwami przeciw najjaś[niejszym] królom i państwom szwedzkiemu i polskiemu zawarł i ogłasza je za nikczemne; […].
Cytat za: Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, oprac. Stefania Ochmann, Krystyn Matwijowski, Wrocław 1980, 399−401.
Wspomniany w tekście Stanisław I to: Możliwe odpowiedzi: 1. Stanisław August Poniatowski., 2. Stanisław Leszczyński., 3. św. Stanisław ze Szczepanowa.
Wskaż właściwe dokończenia zdań.
Wspomniany w tekście Stanisław I to…
- Stanisław August Poniatowski.
- Stanisław Leszczyński.
- św. Stanisław ze Szczepanowa.
Poprzez wprowadzenie artykułu V do powyższego traktatu szwedzki król Karol V chciał zaszkodzić przede wszystkim…
- Turcji.
- Francji.
- Rosji.
Zapoznaj się z tekstem źródłowym, a następnie zaznacz rozwinięcia zdań, które są zgodne z prawdą historyczną.
Dnia 1 lutego. Tandem przyszedł dzień ów pamiętny, dzień ekstraordynaryjnego [nadzwyczajnego] sejmu bez głosu, który długo zdawał się być bez przykładu nowy i niezwyczajny, ale wejrzawszy w prawdziwy stan rzeczy, że tenże sam wolny głos, który przy fundacji wolności był nadany na utrzymanie onej, teraz mógłby być na ruinę Rzeczpospolitej, przez podpuszczenie nowych niepokojów; zdało się, że nie było sposobu inaczej trafić do końca, i utrzymać ustawy tak zbawienne; chyba zabraniając mowy tym, którzy na to sarkali, i którzy dla własnej prywaty, mogli byli popsuć, co się z taką pracą i trudnością ugłaskało. […] wszyscy z wzajemnego upodobania i zezwolenia, na to się zgodzili, i słowem sobie szlacheckiem przyrzekli, aby się ten sejm na samem przeczytaniu konstytucji odprawił, bez rozdawania głosów, ile, że nie było o czem gadać, ponieważ wszystkie materie już dobrze były roztrząsane i examinowane.
Cytat za: Sejm warszawski w r. 1717, w: Dziennik Konfederacji Tarnogrodzkiej przeciw wojskom saskim zawiązanych w Polsce (1715−1717) wydany z rękopisu współczesnego w Bibliotece Publicznej w Poznaniu znajdującego się, przez E. Raczyńskiego, t. 14, Poznań 1841, s. 273−275.
Zarówno konfederaci warszawscy w 1704 r., jak i konfederaci tarnogrodzcy w latach 1715−1717 wystąpili przeciwko…
- absolutystycznym zapędom Augusta II i obecności wojsk saskich w Rzeczypospolitej.
- absolutystycznym zapędom Augusta II i obecności wojsk rosyjskich w Rzeczypospolitej.
- wojnie ze Szwecją.
Sejm warszawski z 1717 r. nazwano „niemym”, ponieważ…
- posłowie nie zabrali na nim głosu w obawie przed interwencją obcych wojsk.
- w obawie przed zerwaniem sejmu nie dopuszczono do głosu żadnego z posłów.
- nie uchwalił żadnych znaczących ustaw.
Przeczytaj tekst źródłowego i odpowiedz na poniższe pytania.
Uwagi ministra Ostermanna z roku 1719 o sprawach polskich przedstawione carowi Piotrowi IJestem zdania, że i my powinniśmy postarać się zawczasu nie tylko zerwać jak najprędzej sejm grodzieński, ale też pod ręką wzniecić przeciwko królowi jakąś nową konfederację, nie żałując na to trudu ani pieniędzy. Taka konfederacja zawsze będzie użyteczna dla celów J. Carskiej Mości, chociażby tutaj pokój nie doszedł do skutku, gdyż 1‑o, pod tym pretekstem J.C. Mość może zawsze trzymać w Polsce swe wojska; 2‑o, za pomocą konfederacji zmusi się króla Augusta, by ostrożniej i nie tak publicznie przeciwko nam występował; 3‑o, póki wojska nasze będą w Polsce, cesarz także namyśli się dziesięć razy nim przedsięweźmie coś przeciwko J.C. Mości; 4‑o, króla pruskiego tym łatwiej będzie utrzymać w sferze naszych interesów; 5‑o, dzięki konfederacji J.C. Mość zawsze mocno stać będzie w Polsce i obie strony będą musiały postępować według jego woli; 6‑o, jeżeli pokój ze Szwecją dojdzie do skutku, to konfederacja może posłużyć za wzór do wykonania wiadomego planu.
Powodów do konfederacji jest pod dostatkiem: że król August chce tron zapewnić synowi, że dąży do samowładztwa, że stara się podnieść Turków przeciwko J.C. Mości a tym samym przeciwko Polsce, aby tymczasem spełnić swój zamiar, tj. zgnieść wolność Rzeczypospolitej. To wszystko wystarczy do podbechtania Polski przeciwko królowi. Można by jeszcze dodać, że on obiecał Turkom i cesarzowi pewne cesje terytorialne kosztem Rzeczypospolitej; gdy dodamy do tego pieniądze i poufną zapowiedź protekcji carskiej, sprawa, moim zdaniem nie napotyka wielkich trudności.
Źródło: Uwagi ministra Ostermanna z roku 1719 o sprawach polskich przedstawione carowi Piotrowi I. Cytat za:Historia Polski nowożytnej. Wybór tekstów źródłowych, cz. 1, oprac. Stefania Ochmann, Krystyn Matwijowski, Wrocław 1980, 404−405.
Zapoznaj się z fragmentami opracowań historycznych i zaznacz informacje dotyczące źródła z poprzedniego ćwiczenia, które przynajmniej częściowo możesz ustalić na ich podstawie.
# Rola, w jakiej wystąpiła Rosja w czasie sejmu „niemego” (1717).
{} Informacje na temat „wiadomego planu”.
# Poglądy cara na temat kierunku polityki zagranicznej Rosji względem Polski.
# Stosunki Piotra I i Augusta II w czasie wielkiej wojny północnej (1700−1721).
{} Konsekwencje obecności wojsk rosyjskich na terenie Rzeczpospolitej.
# Stosunek polskiej szlachty do Augusta II i Piotra I.
{} Realizacja nakreślonego planu w praktyce.
{} Fakty na temat życia autora: kim był? Jakie miał poglądy? Jaka była jego pozycja na dworze? Jaki był jego stosunek do Polski? Jakie miał prywatne interesy do zrealizowania?
{#} Rola, w jakiej wystąpiła Rosja w czasie Sejmu Niemego (1717)
{} Informacje na temat „wiadomego planu”
{#} Poglądy cara na temat kierunku polityki zagranicznej Rosji względem Polski
{#} Stosunki Piotra I i Augusta II w czasie wielkiej wojny północnej (1700–1721)
{} Konsekwencje obecności wojsk rosyjskich na terenie Rzeczypospolitej
{#} Stosunek polskiej szlachty do Augusta II i Piotra I
{} Realizacja nakreślonego planu w praktyce
Źródło A
Sejm Niemy jest przełomowym wydarzeniem w okresie panowania w Rzeczypospolitej władców z dynastii Wettynów, ale nie ma takiego znaczenia w historii Polski, jak mu się niekiedy przypisuje. Po pierwsze, nie znajdują potwierdzenia tezy, jakoby wyznaczał koniec suwerenności państwa. Mediacja rosyjska nie była udzieleniem gwarancji dla stron zawierających układ, natomiast od tego czasu wolności polskie stały się elementem gry dyplomacji europejskiej. Wynikało to ze zmiany układu sił w Europie Wschodniej po zakończeniu wielkiej wojny północnej: na arenie międzynarodowej pojawiło się nowe mocarstwo – Rosja. Jej dyplomacja do końca panowania Augusta III, według Władysława Konopczyńskiego, zawarła ok. 10 traktatów, przede wszystkim z Prusami, ale i z innymi krajami, np. z Turcją i Szwecją, które gwarantowały wolną elekcję i inne wolności polskie. Skończyły się konflikty charakterystyczne dla XVII w., zanikło zagrożenie szwedzkie i tureckie, Rzeczpospolita przestała aktywnie uczestniczyć w kształtowaniu sytuacji politycznej w tej części Europy. Do czasu Stanisława Augusta Poniatowskiego będzie zachowywać mniej lub bardziej respektowaną przez inne państwa neutralność.
Cytat za: Mariusz Markiewicz, Historia Polski 1492−1795, Kraków 2011, s. 613.
Źródło B
W starszych podręcznikach można przeczytać czasem, że od 1717 roku rozpoczął się stopniowy proces utraty suwerenności przez Rzeczpospolitą. Czy takie opinie są uzasadnione?
Przede wszystkim polemizowałabym z cezurą 1717 roku. Wydaje mi się, że można ją postawić wcześniej − w roku 1709, a być może nawet w 1706, czyli roku abdykacji Augusta II w Altranstädt, kiedy król wyjechał z kraju i na miejscu pozostały wojska rosyjskie i szwedzkie oraz skłóceni Polacy. Był to czas, kiedy stojąca dotąd wiernie przy Auguście II konfederacja sandomierska, obecnie osamotniona, zaczęła samodzielnie porozumiewać się z Rosjanami. Rok 1709 też jest tutaj bardzo ważny. Piotr I, pokonując Szwedów pod Połtawą, uzyskał decydującą rolę w wojnie północnej i zaczął dyktować warunki dotychczasowemu sojusznikowi. To jego decyzji zawdzięczał August II możliwość powrotu na tron polski. Oczywiście narzucanie Rzeczypospolitej rosyjskich wpływów trwało bardzo długo, było przez rosyjską dyplomację prowokowane, choćby w początkach konfederacji tarnogrodzkiej i napotykało kilka razy na reakcję Augusta II, próbującego wyemancypować się spod niechcianej kurateli, na przykład w latach 1718‑1720. O stopniowej utracie suwerenności nie zadecydowało jedno wydarzenie. Jednak rzeczywiście rok 1717 jest o tyle symptomatyczny, że układ, jaki został zawarty wówczas pomiędzy władcą a skonfederowanymi poddanymi − traktat warszawski z 3 listopada 1716 roku, ratyfikowany następnie przez Sejm Niemy − był sygnowany także przez rosyjskiego ambasadora Grigorija Fiodorowicza Dołgorukiego. Nie była to jeszcze oficjalna gwarancja, a zaledwie efekt mediacji. Jednak od tego momentu Rosja, wykorzystując przewagę militarną, zaczęła uzurpować sobie rolę gwaranta niezmienności polskiego ustroju i mediatora inter maiestatem ac libertatem − między królem a jego poddanymi.
Wydaje mi się również, że rok 1717 zamyka pewien okres opracowywania przez Rosję metod wpływania na Polaków. W zasadzie to, co wymyślono wcześniej, po roku 1717 było przez Rosjan powtarzane i udoskonalane. Od 1720 roku datuje się natomiast nieprzerwana i zapisana w międzynarodowej umowie współpraca Rosji z Prusami w dziedzinie tej tak zwanej − użyję tu terminu wprowadzonego do nauki przez Klausa Zernacka − negative Polenpolitik. Miała się ona przejawiać w uniemożliwianiu jakichkolwiek pozytywnych zmian ustroju czy choćby wzmocnienia państwa polskiego w ramach funkcjonującego prawa, w dążeniu do utrzymania izolacji Rzeczypospolitej na arenie międzynarodowej i we wprowadzaniu ciągłego fermentu pomiędzy królem a społeczeństwem pod pretekstem obrony praw i wolności szlacheckich.
Źródło: Fragment wywiadu z dr Urszulą Kosińską na stronie Muzeum Historii Polski, wywiad dostępny online: muzhp.pl.
Źródło C
Piotr [I] rozwiązał za jednym zamachem rosyjski problem z Polską i rosyjski problem ze Szwecją i właśnie ta współzależność osiągnięć stanowiła istotę jego sukcesu. Gdyby w roku 1709 Rzeczpospolita była zdolna odegrać rolę potężnego, aktywnego uczestnika konfrontacji militarnej, zwycięstwo pod Połtawą nie miałoby tak dalekosiężnych konsekwencji; dziesięć lat później Polska mogłaby urzeczywistnić plany bloku antyrosyjskiego. To właśnie słabość Polski umożliwiła Piotrowi zarówno podbój i utrzymanie szwedzkich pozycji bałtyckich, jak i podporządkowanie Ukrainy, co przekreślało możliwości powstania na tym obszarze niezależnego państwa. W tym świetle łatwiej zrozumieć determinację Rosji, z jaką dążyła do zachowania wpływów w Polsce, odgrywających kluczową rolę w rosyjskich strategiach dyplomatycznych i militarnych. […] Wzrost międzynarodowej pozycji Rosji we wschodniej Europie pozwolił jej częściowo zintegrować bałtyckie i ukraińskie zdobycze. Zwycięstwo w wojnach w Polsce (1733−1735), przeciw Szwecji (1741−1743) oraz, choć nie tak zdecydowanie, w wojnie z Turcją (1736−1739) pozwoliły następcom Piotra skonsolidować jego zdobycze. […] W połowie stulecia Rosja dysponowała już niekwestionowaną hegemonią we wschodniej Europie.
Cytat za: Jeremy Black, Europa XVIII wieku 1700−1789, Warszawa 1997, s. 350−351.