Jerzy Jarzębski Anatomia Gombrowicza

Czytelników Ferdydurke uderzała od początku wyraźnie określona rola pewnych części ciała: „pupa” symbolizuje tam niedojrzałość, ,,noga” i „łydka” – młodość,  „gęba” – nieautentyczność człowieka. Symbolika jest tu dość przejrzysta: pupa kojarzy się z jednej strony z witkacowskim „opupieniem”, z drugiej – z pewną dla dziecka [...] niezmiernie ważną częścią ciała. Słowo ją określające znika następnie niemal zupełnie ze słownika dorosłych, zastąpione mianem dosadniejszym. Łydka – to z kolei część ciała eksponowana w latach trzydziestych raczej przez młodzież w szortach i krótkich spódniczkach. Niedawno uwolniona z długich do ziemi sukien, silna i jędrna – jest łydka symbolem sportu, nowego wychowania, swobody obyczajowej i seksualnej. Gęba na koniec – to odpowiednik antycznej „personypersony”, zastygła mina – maska wtłoczona na twarz każdego człowieka – z wolą lub wbrew jego woli. Trójkąt części ciała, w jakim rozgrywa się Ferdydurke, pokrywa się z trójkątem sił ugniatających człowieka i odbierających mu autentyczność: z niedojrzałością, ze współczesną mitologią postępu oraz z anachroniczną mitologią konserwatywną. Każda z trzech części powieści ma swój leitmotivleitmotiv – jest nim właśnie jedna z tych części ciała.

Rozpatrzmy teraz opozycję: gęba – twarz. Początkowo występuje ona jako znak innej opozycji: sztuczność – autentyczność. Z gębą‑maską przybywa Miętus na wieś, do dworu Hurleckich. Tam staje przed nowym układem: gęba oznacza chamstwo, twarz – pańskość. [...] Miętus – maniak autentyczności – szuka jej u ludu i przez szereg niezręcznych posunięć doprowadza do fantastycznej rewolucji, do zniesienia przedziałów społecznych. [...] Miętus przybywa ze swoją gębą‑maską, ale nie orientuje się, że „gęba” w tym środowisku należy do innej pary opozycyjnej, znaczy co innego. Akcja polega tu na nieznacznym, lecz coraz wyraźniejszym przemieszczeniu semantycznym: „gęba‑maska” poczyna znaczyć coraz więcej „chamską gębę”, nabiera znaczenia kompromitującego, jest dysonansem . „Hej, bierze pon po gębie” [...] – delektują się parobczacy i folwarczne dziewki, a jednocześnie torują w sobie drogę niesłychanemu, nowemu skojarzeniu, mianowicie, że pan ma gębę. W tym momencie podkreślana dotychczas niezwykle silnie ontologiczna odrębność „państwa” i „chamstwa” ulega podważeniu, a chłopska świadomość łączyć poczyna znaczenie „gęby” i „twarzy”. [...] Panicz Zygmunt chce spoliczkować Miętusa: „I groźbę policzka wyrzucił z siebie! Pojąłem, o co mu chodziło. Chciał zdyskwalifikować tę twarz, która brała od gminu po mordzie, chciał pobiciem usunąć ją z listy pańskich honorowych twarzy”. To przeciwdziałanie pali w końcu na panewce i w finale chłopskie „łapy i nogi” splatają się z pańskim i „dłońmi i stopami”. [...] utożsamienie gęby i twarzy w Ferdydurke – poprzez łamanie kanonu odrębności prowadzi w krótkim czasie do rewolucji.

pol4 Źródło: Jerzy Jarzębski, Anatomia Gombrowicza, „Teksty” 1972, nr 1, s. 116–117.